Wie was Dries van Agt?
Gepubliceerd: 23-11-2017
Laatste update: 09-02-2024
Van Agt was een kleurrijk politicus met een opvallende woordkeuze, ook wel ‘Agtiaans’ genoemd. Elf jaar bedreef hij landelijke politiek, waarvan vijf als premier. Regelmatig kwam hij onder vuur te liggen. Of het nou de Drie van Breda, treinkaping De Punt, of een gemiste bespreking ten faveure van een fietstour is - Van Agt was zeker niet onomstreden. Een portret van de oud-premier die op 5 februari 2024 overleed.
Redacteur: Niek van Lent
Een korte samenvatting van de carrière van Dries van Agt. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
Hoe zien de jonge jaren van Van Agt eruit?
Andreas Antonius Maria (Dries) van Agt wordt geboren op 2 februari 1931 in het Brabantse plaatsje Geldrop, in de omstreken van Eindhoven. Beide ouders, Frans van Agt en Annie Frencken, zijn geboren en getogen in Brabant. Vader Van Agt is mede-eigenaar van een textielfabriek in Geldrop waar tentdoeken voor het Nederlandse leger worden geproduceerd. Als notabele is hij een gerespecteerd man in het katholieke Geldrop. Dries van Agt, de oudste van vijf kinderen, maakt vroeg kennis met het katholicisme. Hij heeft een vrij zorgeloze tijd in het welgestelde gezin. Als Dries negen jaar oud is breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Zijn vader moet gedwongen aan de Duitsers leveren maar Dries krijgt hier weinig van mee. Zoals hij later vertelt heeft hij “geen nare herinneringen aan die tijd”. Tijdens de oorlog, in 1943, begint Van Agt aan het middelbaar onderwijs op het Augustinianum, een gymnasium in Eindhoven. Hier doet hij zijn eerste ervaringen op met debatteren bij de debatingclub. In 1949 haalt hij zijn diploma.
Dries van Agt viert dat hij tot ereburger van Geldrop is benoemd (1980).
Sinds zijn jeugd is Van Agt – volgens goed Brabants gebruik – een fervent wielrenner. Even heeft hij zelfs de ambitie om professioneel wielrenner te worden. Maar Dries wordt door zijn vader geacht te gaan studeren. Wielrennen is een volkssport en vader Van Agt wil dat Dries in de juiste kringen verkeert. Na het gymnasium kiest hij daarom voor een studie rechten op de Katholieke Universiteit in Nijmegen. Naast een gedreven student is hij onder meer secretaris (abactis primus) en voorzitter (praeses) van het Nijmeegsch Studenten Corps. In zijn studententijd leert hij Eugenie Krekelberg kennen, met wie hij in 1958 trouwt en drie kinderen krijgt. Van Agt rondt zijn studie in 1955 cum laude af en is dan meester in de rechten.
Hoe steiler de berg, hoe langer de weg naar de top, des te groter de gelukzaligheid als je die top hebt bereikt.
Hoe komt Van Agt in de politiek terecht?
In een redelijk korte periode bekleedt Van Agt meerdere ambten: advocaat in Eindhoven, jurist bij het ministerie van Landbouw, jurist bij het ministerie van Justitie en hoogleraar strafrecht en strafprocesrecht aan de Universiteit Nijmegen.
In 1969 rolt hij – dan nog hoogleraar in Nijmegen – de politiek in. Voormalig studiegenoot Fons van der Stee is voorzitter van de Katholieke Volkspartij (KVP) en raadt Van Agt aan om deel uit te maken van de commissie die het nieuwe verkiezingsprogramma opstelt. Piet Steenkamp, geestelijk vader van het CDA en voorzitter van die commissie, is diep onder de indruk van Van Agts verrichtingen. Steenkamp beveelt hem op zijn beurt aan als minister van Justitie voor een volgend kabinet. Van 1971 tot 1973 is Van Agt minister van Justitie onder minister-president Biesheuvel.
"Elk van de drie deelnemende partijen was zo hevig aan het verliezen in die dagen, dat overleven alleen nog maar mogelijk leek [...] door gezamenlijk op te trekken."
Het kabinet-Biesheuvel I op het bordes van Paleis Soestdijk (1971).
Hoe vergaat het Van Agt als minister?
De Drie van Breda
Terugblikkend op zijn politieke carrière noemt Van Agt de affaire ‘Drie van Breda’ het zwaarste moment uit zijn ministerschap. ‘De Drie van Breda’ zijn de laatste drie Duitse oorlogsmisdadigers, betrokken bij de Jodenvervolging, die een levenslange gevangenisstraf uitzitten in Breda. Van Agt stelt in 1972 voor om de drie vrij te laten. Dat doet hij op advies van de Hoge Raad en de bijzondere strafkamer, die stellen dat een langere gevangenisstraf zinloos is. ‘De drie’ zijn volgens hen geen gevaar meer voor de samenleving, het nationaalsocialisme bestaat (nagenoeg) niet meer en de misdaden uit de oorlog kunnen ze niet nog een keer plegen.
Van Agt blikt terug op de kwestie 'Drie van Breda'.
Het voorstel wordt door het kabinet aangenomen. Maar de reactie van het publiek is onderschat: slachtoffers, familieleden en voormalig verzetsleden protesteren hevig, Van Agt en zijn gezin krijgen zelfs te maken met dreigementen en moeten onderduiken. De publieke opinie beïnvloedt ook de Tweede Kamer, waar Van Agt plots op verzet stuit. De Kamer neemt na lang debatteren een motie aan om af te zien van gratie. Van Agt moet zijn plannen laten varen. Even wordt verwacht dat hij hierna aftreedt, maar Barend Biesheuvel houdt hem de hand boven het hoofd. Hij blijft minister van Justitie in het kabinet-Den Uyl en bekleedt bovendien ook een hogere functie: vice-premier.
Een interruptie door Joop den Uyl tijdens een dertien uur durend Kamerdebat over ‘de Drie van Breda’ (1972).
Abortuskliniek Bloemenhove
Een andere omstreden kwestie is het aandringen van Van Agt om de abortuskliniek Bloemenhove te sluiten, een kliniek waar ‘late’ abortussen plaatsvinden. Abortus strookt niet met de christelijke waarden van de KVP en Van Agt is er dan ook fel tegen. Hij spreekt van een “abortusexplosie” en noemt dat “zorgwekkend”. Als er in 1976 een klacht binnenkomt van een vrouw die bij de kliniek een abortus heeft laten plegen en vervolgens nog een miskraam heeft van een tweede foetus, besluit Van Agt dat de kliniek die dag nog dicht moet. Hij geeft de politie de opdracht de kliniek te sluiten, maar die worden gedwarsboomd door vrouwenbewegingen en activisten. In de Tweede Kamer nemen de liberalen het initiatief om het lot van de kliniek in handen van een rechter te leggen, die uiteindelijk beslist dat de kliniek openblijft.
Protest tegen Van Agts plannen om de abortuskliniek te sluiten (1976).
Zaak-Menten
De drie christelijke partijen KVP, CHU en ARP besluiten zich in 1976 verkiesbaar te stellen met een gezamenlijke lijstverbinding (in 1980 fuseren zij officieel tot het CDA). Op het CDA-congres wordt Dries van Agt naar voren geschoven als lijsttrekker.
“Het CDA verdient de beste man te krijgen. En ik vind mijzelf, ik zeg het ronduit, bij lange niet die beste man.”
Een maand later komt hij in de Kamer onder vuur te liggen. De oorlogsmisdadiger en voormalig SS’er Pieter Menten verdwijnt een dag voordat de rijksrecherche hem wil arresteren. Als minister van Justitie wordt Van Agt verantwoordelijk gehouden, in meerdere debatten voelt de Kamer hem aan de tand. Van Agt verwijt zijn politieke tegenstanders een “actie beschadiging lijsttrekker”. Ze zouden hem, als kersverse CDA-lijsttrekker in aanloop naar de verkiezingen, publiekelijk (het debat is op televisie te zien) willen ondermijnen. Met name de houding van de PvdA in het slotdebat maakt Van Agt woedend. De PvdA-woordvoerder voor justitie, cultuur en mediazaken, Aad Kosto, stelt: “Er is twijfel gerezen aan de bekwaamheid van de minister om dit departement te leiden.” Volgens de PvdA is de enige reden om Van Agt als minister van Justitie aan te houden, een val van het kabinet te voorkomen. Het incident leidt tot een afkeer bij Van Agt voor de PvdA, een gevoel dat alleen maar sterker zal worden.
PvdA-vete
Treinkaping de Punt
In 1977 schrikt Nederland op van een treinkaping bij de spoorwegovergang De Punt en een gelijktijdige gijzeling van 105 leerlingen en vijf leraren in een basisschool in Bovensmilde. De kapers en gijzelaars zijn dertien Zuid-Molukkers die aandacht eisen voor De Republiek der Zuid-Molukken (RMS). Terwijl de bevrijding van de school redelijk rustig verloopt, eindigt de treinkaping bloederig: zes van de kapers en twee passagiers komen om het leven.
Het is een zaak die ook nu nog geregeld in opspraak is: nabestaanden van de kapers zijn een rechtszaak tegen de Nederlandse staat gestart. Twee van de kapers zouden volgens hen, op bevel van de Nederlandse overheid, van dichtbij zijn geëxecuteerd. Van Agt wordt regelmatig met dit bevel in verband gebracht. De rechtszaak loopt nog steeds en op 18 juli 2018 zegt Van Agt dat hij graag zou getuigen in deze zaak. (In dit venster lees en bekijk je meer over de Molukse gijzelingen en kapingen.)
De kop van de trein na de bevrijding.
Hoe is Van Agt als premier?
Na de zaak-Menten is de toon tussen Van Agt en de PvdA gezet. De PvdA wint de verkiezingen van 1977 met 53 zetels, vier meer dan het CDA en een zeer groot aantal. Een formatie van bijna negen maanden tussen PvdA en CDA volgt. Meerdere keren lopen de onderhandelingen stuk op de verdeling van zetels en ministersposten. Op aansturen van formateur Wim van der Grinten poogt het CDA vervolgens met de VVD van Hans Wiegel een kabinet te vormen. Door de goede verstandhouding tussen Van Agt en Wiegel komen zij zeer snel – mede tijdens een diner met wijn en sigaren – tot een overeenkomst. Een fotograaf legt het beroemde etentje van de politici vast.
Het gemoedelijke kabinet-Van Agt-Wiegel
In nasleep van de oliecrisis krijgt het kabinet-Van Agt I te maken met problemen op economisch gebied zoals stijgende overheidstekorten, inflatie en een toenemende werkeloosheid. Daarom stelt het kabinet in 1978 op initiatief van minister van Financiën Frans Andriessen (CDA), een nota op met de grootste bezuinigingsplannen tot dan toe: Bestek ’81. Het plan is om onder meer te bezuinigen op de sociale zekerheid en overheidssalarissen.
De nota stuit op veel verzet: de bevolking protesteert hevig tegen de plannen. Telkens moeten er concessies worden gedaan om de tegenstanders tegemoet te komen. Ook binnen het CDA rommelt het. Van Agt laat Andriessen vallen en minister van Economische Zaken, Ruud Lubbers, vindt het te vroeg voor bezuinigingen. Omdat het Andriessen onmogelijk wordt gemaakt stevig te bezuinigen, treedt hij af. Het kabinet blijft overeind, de economische problemen houden aan.
Oud-minister van Financiën Frans Andriessen blikt in Twee Vandaag terug op zijn initiatief Bestek '81. Andriessen trad af toen zijn plan niet werd aangenomen door het kabinet.
Als gevolg van de wapenwedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie in de Koude Oorlog dient een volgend dilemma zich aan. De Verenigde Staten willen 572 kruisraketten in vijf NAVO-landen stationeren, waaronder 48 in Nederland. Ondanks hevige protesten stemt het kabinet in december 1979 in met de plaatsing van de kruisraketten. Omdat Van Agts opvolger, Ruud Lubbers, de plaatsing op slimme wijze uitstelt, komt het er uiteindelijk nooit van.
Twintigduizend Nederlanders spannen een proces aan tegen de staat om de plaatsing van kruisraketten te voorkomen.
In 1981 worden er opnieuw verkiezingen gehouden. Het CDA wordt met 48 zetels de grootste partij, gevolgd door de PvdA. Desondanks leiden CDA en VVD gering zetelverlies waardoor ze geen meerderheid meer vormen. Het Kabinet Van-Agt II wordt een samenwerking tussen CDA, PvdA en D66, dat overigens pas na een lange formatieperiode tot stand komt.
Van Agt in debat met Den Uyl in het programma Brandpunt (1981).
Wederom heeft dit kabinet te kampen met de gevolgen van de economische recessie. Het komt daardoor niet echt aan regeren toe. Bovendien botert het weer niet tussen Van Agt en de PvdA. Na acht maanden spat de samenwerking uiteen omdat de PvdA-ministers het niet eens zijn met het op bezuinigingen gerichte beleid, maar ook de wrevel uit het verleden speelt een rol. Na het vallen van het kabinet komt er nog kort een Kabinet-Van Agt III: een minderheidskabinet van CDA en D66. Het is een overgangskabinet, dat de verkiezingen uitschrijft en de voorbereidingen voor de begroting van 1983 in orde maakt. De PvdA wint de verkiezingen van 1982 met 47 zetels, gevolgd door het CDA en de VVD. Een samenwerking met de partij van Den Uyl blijkt al snel onmogelijk. CDA en VVD vormen het nieuwe kabinet. Dries van Agt is uitgestreden, kondigt onverwachts zijn vertrek uit de politiek aan en draagt Ruud Lubbers voor, die ineens premier van het land is.
In zijn politieke nadagen wordt Van Agt nog verkozen tot Kamerlid voor het CDA en Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant. Van die laatste functie neemt hij na vier jaar afscheid. Van de late jaren tachtig tot de midden jaren negentig is hij nog werkzaam als ambassadeur van de Europese Gemeenschap in Tokyo en Washington, waarna hij de politiek echt achter zich laat. In 1995 gaat hij met pensioen. De laatste jaren horen we vooral van Van Agt als de discussie rondom de treinkaping bij De Punt weer opleeft. Ook strijdt hij tegenwoordig voor de Palestijnse zaak, wat opvallend is omdat hij zich als minister en premier regelmatig pro-Israël noemt. Dat verandert als hij in de jaren negentig een bezoek brengt aan het oorlogsgebied. In zijn ogen wordt de Palestijnen een groot onrecht aangedaan en hij laat dat regelmatig horen. Omdat het CDA pro-Israël is, zegt Van Agt er niet meer op te stemmen.
Van Agt over Palestina
Omroep MAX - Twee Dingen, 13 okt 2011
00:00
00:00
Hoe wordt Van Agt als politicus gezien?
Door velen geliefd, door anderen verguisd. Hij wordt onder andere gezien als een, welbespraakte onberekenbare, geestige, charmante, slimme maar ook luie bourgondiër. Van Agt zou bijvoorbeeld regelmatig ‘ziek zijn' om ergens niet aan deel te hoeven nemen. Daarnaast wordt hem soms een gebrek aan daadkracht verweten, ook omdat zijn kabinetten de economie niet op gang krijgen. Dat hij lui zou zijn noemt hij meerdere malen een misvatting.
De moeilijkste dingen, zoals teksten schrijven, deed ik allemaal zelf en het liefst ’s nachts. Dan stond ik dus niet om acht of negen uur ’s ochtends naast mijn bed.
Dries van Agt
"Hij (red. Wiegel) bestuurde Nederland in de ochtend, [...] Ik bestuurde het land 's avonds. 'S middags deden we het samen."
Hoe dan ook is Van Agt een politicus met een herkenbare eigen stijl. Vooral om zijn ‘Agtiaans’ taalgebruik staat hij zeer bekend. Zijn lange en zorgvuldig geformuleerde redeneringen met opvallende Brabantse en/of archaïsche woorden, doordrenkt met een zachte g, zijn velen bijgebleven. Zo spreekt Van Agt iemand aan met “gij”, ‘vloekt’ hij met “sapristi” (mijn hemel of goeie god) en huilt hij niet maar “schreit” hij.
Dries van Agt kijkt naar beelden van zijn kleinkinderen, die hem de hemel in prijzen. De hele aflevering zien? Kijk op NPO.nl.
Eind jaren zeventig pakt Van Agt het wielrennen – zijn jeugdliefde – weer op. Totdat zijn vrouw het hem op zijn oude dag verbiedt, is hij het ook blijven doen. Tot ergernis van collega-politici ook nog als premier. Hij laat zelfs besprekingen aan zich voorbijgaan om naar wielerevenementen te gaan. Zo spijbelt Van Agt in 1980 tijdens de kabinetsformatie van het kabinet-Van Agt II, om het startschot te kunnen geven voor de ronde van Boxmeer. Koningin Beatrix roept hem daarna op het matje om zijn daad te verantwoorden waarna hij ogenschijnlijk haar sympathie wint met de zin:
Majesteit, dat kan ik u niet uitleggen, want hier stuiten we op het wezenlijke verschil tussen Rome en de reformatie.
Dries van Agt
Sportman Van Agt
Premier Van Agt fietst de Elfstedentocht (1979).
Van Agt spreekt de Duitse rijder Didi Thurau toe, vlak voor aanvang van de Ronde van Nederland – tegenwoordig de Eneco Tour door Nederland en België (1978).
Van Agt geeft het startsignaal voor de Ronde van Nederland (1978).
Van Agt op zijn wielrenfiets in 1979.
Van Agt fietst mee met de Bicentennial fietstocht in New York (1982).
Van Agt speelt een potje voetbal met andere politici en Leidse hoogleraren tijdens een voetbaltoernooi voor het Fonds Gehandicaptensport.
Van Agt opent het Grootmeestervierkamp (1979).
In het kort:
Dries van Agt groeit op in het Brabantse Geldrop. Hij wil graag professioneel wielrenner worden maar moet van zijn vader studeren. Van Agt gaat rechten studeren en heeft daarna een korte carrière als jurist.
Van Agt maakt deel uit van de commissie die het nieuwe verkiezingsprogramma opstelt. Door zijn goede verrichtingen wordt hij aangeraden als minister van Justitie in de kabinetten Biesheuvel I en II.
In zijn ministerschap speelt hij een rol in meerdere moeilijke politieke kwesties waaronder ‘De Drie van Breda’, de sluiting van de abortuskliniek Bloemenhove, de zaak-Menten en misschien wel de beruchtste: de treinkaping bij De Punt.
Van Agt is vijf jaar premier in drie kabinetten. De samenwerkingen met de VVD van Wiegel in het eerste kabinet verlopen soepel, maar vooral met de PvdA heeft Van Agt het lastig. In zijn regeerperiode weet Van Agt de overheidsfinanciën niet op orde te krijgen.
Van Agt was een kleurrijk politicus met een opvallende woordkeuze, ook wel bekend als ‘Agtiaans’. Daarnaast viel hij op door zijn wielrenliefde – die hem soms een vergadering kost – en zijn afwezigheid in de ochtend. Hij overlijdt op 5 februari 2024.
