Waarom schrijft Multatuli de Max Havelaar?

Eduard Douwes Dekker wordt op 2 maart 1820 geboren in Amsterdam, als vierde van vijf kinderen. Zijn vader is kapitein en zijn moeder huisvrouw. Op de Latijnse school gaat het niet zo goed met Douwes Dekker en hij verlaat de school zonder diploma. Als zijn vader in 1838 naar Nederlands-Indië vertrekt, gaat de achttienjarige Eduard mee. In Batavia krijgt Douwes Dekker een baan als ambtenaar, een administratieve functie. Hij trouwt in 1846 met Tine van Wijnbergen, met wie hij een zoon en een dochter krijgt. Douwes Dekker belandt in allerlei verschillende functies, waardoor hij zicht krijgt op de wantoestanden en uitbuiting van de Indonesische bevolking.

In 1855 wordt Douwes Dekker benoemd tot assistent-resident van Lebak, een hoge positie. Al snel blijkt de baan helemaal niets voor hem. Douwes Dekker krijgt te maken met de corrupte regent Karta Nata Negara, die enorm misbruik maakt van het Indonesische volk. Tot zijn ongeloof grijpt de overheid niet in. Douwes Dekker doet een verzoek voor eervol ontslag, wat wordt afgewezen. Hij wil en kan niet voor de overheid blijven werken. Hij blijft nog een tijdje in Nederlands-Indië, op zoek naar werk buiten het ambtenarenwereldje. Wanneer die zoektocht onsuccesvol blijkt, keert hij gedesillusioneerd terug naar Europa.

In 1859 schrijft hij in Brussel aan Max Havelaar, of De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij, waarin hij alle misstanden in Nederlands-Indië aankaart. In slechts vier à vijf weken rondt hij de roman af.

Na Droogstoppel komt de fictieve schrijver Stern aan het woord. Hij vertelt over Max Havelaar, het personage dat gebaseerd is op Douwes Dekker zelf. Havelaar is assistent-resident in Nederlands-Indië. Hij neemt het op voor de Javaanse bevolking, die zwaar worden uitgebuit door het cultuurstelsel.

Misschien wel het beroemdste onderdeel van Max Havelaar is het verhaal van Saïdjah en Adinda: een Javaans stel dat het zwaar te verduren heeft onder het koloniale gezag.  Zij verbouwen land voor de Nederlanders, maar hun buffel wordt telkens gestolen of afgepakt. Juist deze vertelling grijpt vele lezers aan – vanuit hun perspectief wordt pas echt duidelijk hoe ernstig de onderdrukking is.

Aan het einde van het boek neemt Multatuli zelf het woord. Hij onderbreekt het verhaal en begint zijn aanklacht tegen de Nederlandse overheid en het koloniale gezag. Hij maakt meteen duidelijk dat hij de roman enkel schrijft zodat lezers het tweede deel – zijn betoog – zullen lezen. Zeker in 1860 was dit een ongebruikelijke wending in het boek. Multatuli draagt zijn boek op aan Willem III, de koning van Nederland. Deze vermelding is absoluut niet bedoeld ter ere van Willem III, maar juist om hem als verantwoordelijke aan te wijzen voor alle corruptie. Multatuli wil niet dat het Nederlandse koloniaal bewind in Nederlands-Indië verdwijnt, hij wil het eerder hervormen. De uitbuiting van de bevolking moet stoppen en in plaats daarvan moet er een eerlijk beleid komen, waar zowel de Nederlanders als de lokale bevolking baat bij hebben.

Bijna was Max Havelaar nooit uitgekomen. Multatuli ziet Max Havelaar ook als een manier om zijn persoonlijke frustratie te verwoorden, als gevolg van zijn ontslag in 1856. Hij is uit op eerherstel en wil zelfs weer werken in een ambtelijke functie op Java. Hij is bereid het boek niet te publiceren als de overheid instemt met zijn voorstel. Multatuli wil resident worden, een flink voorschot ontvangen, een goede pensioensregeling krijgen en benoemd worden in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Er vinden enkele onderhandelingen plaats tussen Multatuli en de overheid, maar het komt niet tot een overeenkomst. Max Havelaar zal dus gewoon verschijnen.

Tegenwoordig zien we de naam Max Havelaar nog vaak voorbijkomen op fairtradeproducten. In 1988 ontstaat een initiatief om Mexicaanse koffieboeren een eerlijke prijs te betalen voor hun product. Net als Multatuli staat het keurmerk voor leefbare lonen en is het tegen uitbuiting van lokale bevolkingen. Het Max Havelaarkeurmerk wordt inmiddels gebruikt voor allerlei producten zoals koffie, bananen, chocolade, thee en rijst. Multatuli mocht dan niet tevreden zijn met de maatschappelijke veranderingen tijdens zijn eigen leven, uiteindelijk heeft zijn werk enorme invloed gehad op Nederland en het uiteindelijke Indonesië.