Waarom schrijft Multatuli de Max Havelaar?

Max Havelaar
Waarom schrijft Multatuli de Max Havelaar?

Gepubliceerd: 10-8-2017

Laatste update: 25-01-2024

In de negentiende eeuw zijn er allerlei wantoestanden in Nederlands-Indië. De lokale bevolking wordt uitgebuit. Eduard Douwes Dekker schrijft er – onder het pseudoniem Multatuli – een boek over: Max Havelaar. Wat wil hij bereiken met zijn boek? En waarom staat Max Havelaar op fairtradeproducten?

Wie is Multatuli?

De naam Multatuli is een pseudoniem en is Latijn voor ‘Ik heb veel leed gedragen’. Eduard Douwes Dekker gebruikt deze naam om zich achter te verschuilen. In een brief aan zijn vrouw Tine schrijft hij dat “men in Holland” vaak vooroordelen heeft bij een bepaalde naam. Hij wil pas naar buiten komen met zijn eigen naam op het moment dat hem dat schikt.

Havelaar portret

Een portret van Eduard Douwes Dekker.

Eduard Douwes Dekker wordt op 2 maart 1820 geboren in Amsterdam, als vierde van vijf kinderen. Zijn vader is kapitein en zijn moeder huisvrouw. Op de Latijnse school gaat het niet zo goed met Douwes Dekker en hij verlaat de school zonder diploma. Als zijn vader in 1838 naar Nederlands-Indië vertrekt, gaat de achttienjarige Eduard mee. In Batavia krijgt Douwes Dekker een baan als ambtenaar, een administratieve functie. Hij trouwt in 1846 met Tine van Wijnbergen, met wie hij een zoon en een dochter krijgt. Douwes Dekker belandt in allerlei verschillende functies, waardoor hij zicht krijgt op de wantoestanden en uitbuiting van de Indonesische bevolking.

Douwes Dekker

De allitererende achternaam van Eduard is afkomstig van zijn grootouders Pieter Douwesz en Engeltje Dekker. De vader van Eduard, Engel, kiest er voor beide namen te gebruiken. Zijn kinderen krijgen zo ook allen de naam Douwes Dekker.

Eduard Douwes Dekker groeit op in Amsterdam en trekt in 1838 op achttienjarige leeftijd naar Batavia. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

In 1855 wordt Douwes Dekker benoemd tot assistent-resident van Lebak, een hoge positie. Al snel blijkt de baan helemaal niets voor hem. Douwes Dekker krijgt te maken met de corrupte regent Karta Nata Negara, die enorm misbruik maakt van het Indonesische volk. Tot zijn ongeloof grijpt de overheid niet in. Douwes Dekker doet een verzoek voor eervol ontslag, wat wordt afgewezen. Hij wil en kan niet voor de overheid blijven werken. Hij blijft nog een tijdje in Nederlands-Indië, op zoek naar werk buiten het ambtenarenwereldje. Wanneer die zoektocht onsuccesvol blijkt, keert hij gedesillusioneerd terug naar Europa.

Havelaar suikerfabriek

De suikerfabriek 'Kemanglen' bij Tegal Java, geschilderd door Abraham Salm (1870 – 1875).

In 1859 schrijft hij in Brussel aan Max Havelaar, of De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij, waarin hij alle misstanden in Nederlands-Indië aankaart. In slechts vier à vijf weken rondt hij de roman af.

Werken over Multatuli

“De invloedrijkste denker uit de negentiende eeuw.”

Zo ongeveer alles wat over Multatuli te vinden is, is opgenomen in een naslagwerk over de schrijver.

Waarover gaat de Max Havelaar?

Max Havelaar is een raamvertelling: een overkoepelend verhaal omlijst een aantal kleinere verhalen. Het boek begint bij Batavus Droogstoppel, een Nederlandse koffiehandelaar. De man is kleinburgerlijk, arrogant en uit op geld. Hij ziet de Indonesische bevolking als minderwaardig. Douwes Dekker maakt hem tot symbool van het Nederlandse kolonialisme: zielloos en een profiteur.

Koffie?

Ondanks de ondertitel De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij gaat het boek maar amper over koffie of de NHM. Multatuli gebruikt de titel vooral om lezers te trekken.

Naar aanleiding van de column 'Die boekenlijst is misdadig, fuck de canon' van Christiaan Weijts in NRC, komt hoogleraar Herman Pleij betogen dat Max Havelaar een fantastisch boek is. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Na Droogstoppel komt de fictieve schrijver Stern aan het woord. Hij vertelt over Max Havelaar, het personage dat gebaseerd is op Douwes Dekker zelf. Havelaar is assistent-resident in Nederlands-Indië. Hij neemt het op voor de Javaanse bevolking, die zwaar worden uitgebuit door het cultuurstelsel.

Misschien wel het beroemdste onderdeel van Max Havelaar is het verhaal van Saïdjah en Adinda: een Javaans stel dat het zwaar te verduren heeft onder het koloniale gezag.  Zij verbouwen land voor de Nederlanders, maar hun buffel wordt telkens gestolen of afgepakt. Juist deze vertelling grijpt vele lezers aan – vanuit hun perspectief wordt pas echt duidelijk hoe ernstig de onderdrukking is.

Om geld te verdienen aan de kolonie, voeren de Nederlanders een belastingstelsel in dat allesbehalve eerlijk is.

Aan het einde van het boek neemt Multatuli zelf het woord. Hij onderbreekt het verhaal en begint zijn aanklacht tegen de Nederlandse overheid en het koloniale gezag. Hij maakt meteen duidelijk dat hij de roman enkel schrijft zodat lezers het tweede deel – zijn betoog – zullen lezen. Zeker in 1860 was dit een ongebruikelijke wending in het boek. Multatuli draagt zijn boek op aan Willem III, de koning van Nederland. Deze vermelding is absoluut niet bedoeld ter ere van Willem III, maar juist om hem als verantwoordelijke aan te wijzen voor alle corruptie. Multatuli wil niet dat het Nederlandse koloniaal bewind in Nederlands-Indië verdwijnt, hij wil het eerder hervormen. De uitbuiting van de bevolking moet stoppen en in plaats daarvan moet er een eerlijk beleid komen, waar zowel de Nederlanders als de lokale bevolking baat bij hebben.

Die roman blijkt ineens een pamflet te worden!

Herman Pleij, hoogleraar Nederlandse Letterkunde

Multatuli draagt zijn boek op aan Willem III

KRO - De Taalstaat, 10 jan 2015

00:00

00:00

Verandert de toestand in Nederlands-Indië?

Na het afronden van zijn boek is Multatuli uiterst gelukkig. Aan zijn vrouw schrijft hij: “Het zal als een donderslag in het land vallen dat beloof ik je.”  Als Max Havelaar uitkomt in 1860 zorgt het inderdaad voor veel ophef, hoewel er niet direct maatregelen worden genomen. Verschillende journalisten en schrijvers reageren instemmend op de aanklacht: er moet inderdaad iets veranderen. De minister van Koloniën erkent de problemen in het cultuurstelsel en er worden Kamervragen gesteld. Maar pas in 1870 wordt het cultuurstelsel afgeschaft.

Multatuli is diep verontwaardigd dat zijn boek zo weinig daadwerkelijke verandering brengt. Toch is er wel sprake van een grote verschuiving in de publiek opinie. De Nederlanders beginnen zich steeds meer te beseffen hoe verschrikkelijk de situatie is voor de Javanen. In dat opzicht heeft Multatuli zeker zijn doel bereikt, hoewel beter beleid en uiteindelijke dekolonisatie nog lang op zich laten wachten.

Hans van den Berg, voormalig voorzitter van het Multatuli Genootschap, vertelt waarom Multatuli gezien kan worden als een klokkenluider.

Multatuli als klokkenluider

KRO - KRO's Vijfde Verdieping, 24 mei 2000

00:00

00:00

Bijna was Max Havelaar nooit uitgekomen. Multatuli ziet Max Havelaar ook als een manier om zijn persoonlijke frustratie te verwoorden, als gevolg van zijn ontslag in 1856. Hij is uit op eerherstel en wil zelfs weer werken in een ambtelijke functie op Java. Hij is bereid het boek niet te publiceren als de overheid instemt met zijn voorstel. Multatuli wil resident worden, een flink voorschot ontvangen, een goede pensioensregeling krijgen en benoemd worden in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Er vinden enkele onderhandelingen plaats tussen Multatuli en de overheid, maar het komt niet tot een overeenkomst. Max Havelaar zal dus gewoon verschijnen.

Waar staat Max Havelaar nu voor?

Max Havelaar is inmiddels uitgegroeid tot een van de belangrijkste werken uit de Nederlandse literatuur. Eduard Douwes Dekker wist zowel op literair als sociaal-maatschappelijk gebied een indrukwekkend boek te schrijven. In 1976 verfilmt Fons Rademakers het boek.

Havelaar keurmerk bananen

Bananen met het Max Havelaarkeurmerk. 

Tegenwoordig zien we de naam Max Havelaar nog vaak voorbijkomen op fairtradeproducten. In 1988 ontstaat een initiatief om Mexicaanse koffieboeren een eerlijke prijs te betalen voor hun product. Net als Multatuli staat het keurmerk voor leefbare lonen en is het tegen uitbuiting van lokale bevolkingen. Het Max Havelaarkeurmerk wordt inmiddels gebruikt voor allerlei producten zoals koffie, bananen, chocolade, thee en rijst. Multatuli mocht dan niet tevreden zijn met de maatschappelijke veranderingen tijdens zijn eigen leven, uiteindelijk heeft zijn werk enorme invloed gehad op Nederland en het uiteindelijke Indonesië.

Max Havelaar fairtradeproducten

Er zijn allerlei eerlijke producten te verkrijgen. Maar hoe fairtrade is Nederland eigenlijk?

Op zoek naar fairtradeproducten in de supermarkt.

Op bezoek in de wereldwinkel. Waar komt Max Havelaarkoffie vandaan?

In het kort

  • Multatuli is een pseudoniem van Eduard Douwes Dekker (1820-1887), de schrijver van Max Havelaar, of De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij, een roman over de wantoestanden in Nederlands-Indië die eindigt in een aanklacht tegen het koloniale bewind.

  • Door het boek verandert de publieke opinie. Steeds meer Nederlanders zien in hoe erg de uitbuiting is van de lokale bevolking. Het cultuurstelsel wordt tien jaar na publicatie van Max Havelaar afgeschaft.

  • In eerste instantie is Multatuli niet tevreden over de maatschappelijke impact van zijn boek. Toch groeit zijn boek uit tot een van de meest invloedrijke boeken uit de Nederlandse literatuur.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant

om te weten