Waarom vormen de Noordelijke Nederlanden een republiek?
Waarom vormen de Noordelijke Nederlanden een republiek?
Laatste update: 26-04-2024
Nederland is nu een koninkrijk met een parlementaire democratie, maar dat is niet altijd zo geweest. Van 1588 tot 1795 ligt hier (op een iets kleiner grondgebied) de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Het is een samenwerking van gewesten, die voor een groot deel hun eigen gang gaan. Waarom vormen de Noordelijke Nederlanden een republiek? En waaraan gaat deze ten onder?
Hoe ontstaat de Republiek?
De tweede helft van de zestiende eeuw is een roerige periode voor de Nederlanden. De katholieke Filips II is heer van alle gewesten maar het protestantisme krijgt steeds meer aanhangers. Filips II wil daar niets van weten en hij probeert de 'ketterij' te onderdrukken. Ook probeert de hij de macht van de lokale adel te verminderen. Die politiek leidt tot onvrede en tot een opstand, en stadhouder Willem van Oranje, Filips voormalige raadsheer, komt aan het hoofd daarvan te staan. Rond 1568 begint een gewapend conflict dat tot 1648 zal slepen: de Tachtigjarige Oorlog.
De oorlog begint omdat opstandelingen in de Nederlanden gewetensvrijheid willen voor protestanten, en een einde aan pogingen van Filips II om de lokale adel te verzwakken. En uiteindelijke willen ze helemaal af van Filips. In 1581 verklaren de Staten-Generaal van de opstandige gewesten in de 'Acte van Verlatinghe' dat Filips hun heer niet meer is. De Staten-Generaal gaan op zoek naar een nieuwe vorst, maar vinden geen geschikte kandidaat. Daarom besluiten de noordelijke gewesten voortaan zelf de macht uit te oefenen. Zij zijn soeverein en zullen op belangrijke terreinen samenwerken in de Staten-Generaal. Samen vormen ze vanaf 1588 een republiek.
De Zeven Provinciën zijn op zoek naar een nieuwe heer.
Wie leidt de Republiek tijdens de Tachtigjarige Oorlog?
Als de gewesten zelfstandig verder gaan, kunnen ze sterke leiders goed gebruiken. Twee figuren spelen dan een belangrijke rol: Maurits van Nassau, de zoon van Willem van Oranje, en raadpensionaris van Holland Johan van Oldenbarnevelt.
De dood van Willem van Oranje is een tegenslag voor de Nederlandse Opstand, maar er staan twee opvolgers op.
Maurits is vanaf 1585 stadhouder van Holland en Zeeland en krijgt er steeds meer gewesten bij. Vanaf 1620 is hij stadhouder van alle zeven. Zijn rol is vooral militair: hij is legeraanvoerder en bemoeit zich in de eerste jaren niet zo veel met de politiek. Johan van Oldenbarnevelt vult hem in dat opzicht aan. Oldenbarnevelt zorgt voor steun van de Staten-Generaal en bedenkt politieke strategieën. Samen vormen ze een sterk duo.
Van Oldenbarnevelt ontsnapt aan een moeilijke jeugd en maakt naam voor zichzelf.
Maurits boekt veel militaire successen tegen de legers van Filips II en diens opvolgers. Maar dan, in 1600, willen regenten dat hij met het Staatse Leger Duinkerke aanvalt. Die stad is namelijk vergeven van de kapers: piraten die roven met toestemming van de Spaanse koning en die het Hollandse en Zeeuwse schepen moeilijk maken. Maurits vindt het een slecht idee want Duinkerke ligt diep in vijandelijk gebied. Maar de regenten in de Staten-Generaal houden aan en Maurits gehoorzaamt. Hij trekt naar het zuiden maar voor hij Duinkerke bereikt, komt hij tegenover het leger van de vijand te staan. Op 2 juli 1600 vechten de twee partijen de Slag bij Nieuwpoort uit. Maurits wint en krijgt van alle kanten lof toegezwaaid. Toch is hij geïrriteerd over de riskante onderneming waarmee de Staten-Generaal hem hebben opgezadeld. Die heeft ook weinig opgeleverd, want Maurits en het Staatse Leger draaien na Nieuwpoort om en komen nooit in Duinkerke aan. De kapers blijven er zitten. Johan van Oldenbarnevelt, de goede collega en leermeester van Maurits, is een regent. De expeditie van 1600 veroorzaakt daarom een scheur in hun verhoudingen. Vanaf dat moment zal hun relatie steeds verder bekoelen.
Slag bij Nieuwpoort.
In 1609 spreken de Republiek en Spanje een wapenstilstand af, die tot 1621 zal duren. Tijdens dit Twaalfjarig Bestand wordt er niet gevochten met de Spanjaarden. Wel is er grote onrust in eigen land. De spanning tussen Maurits van Oranje en Johan van Oldenbarnevelt loopt op en Maurits laat de raadpensionaris na een schijnproces in 1619 onthoofden op het Binnenhof.
Maurits en Johan hebben ooit een goede relatie. Wat gaat er mis?
Hoe vergaat het de Republiek als zelfstandige staat?
Na het Twaalfjarig Bestand gaat het financieel gezien steeds beter met de Republiek en steeds slechter met het Spaanse rijk. Er worden verschillende pogingen gedaan tot vredesonderhandelingen, die uiteindelijk leiden tot de Vrede van Münster, in 1648. Sommige landen hebben de Republiek al eerder erkend maar nu beschouwt ook Spanje het land als onafhankelijk.
In 1648 wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden eindelijk erkend als zelfstandig land.
Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Münster, door Bartholomeus van der Helst, 1648.
In de geschiedenis van de Republiek staan prinsgezinden en staatsgezinden vaak tegenover elkaar. De eersten willen veel macht voor een stadhouder uit de familie Oranje-Nassau, en de laatsten veel macht voor de regenten. In 1650 doet stadhouder Willem II een poging veel macht naar zich toe te trekken en strijkt daarmee de regenten tegen de haren in. Hij sterft kort daarna, terwijl zijn zoon en erfgenaam pas een paar dagen later zal worden geboren. Het baby'tje wordt door de geïrriteerde regenten buitenspel gezet en zo begint het Eerste Stadhouderloze Tijdperk. In Holland, Zeeland, Utrecht, Gelre en Overijssel ten minste, want de noordoostelijke gewesten hebben vaak een andere stadhouder dan de andere gewesten. Zij zijn in deze jaren niet stadhouderloos.
Kort daarna wordt Johan de Witt raadpensionaris van Holland en en daarmee de belangrijkste politieke figuur van de Republiek. Hij is succesvol maar in 'rampjaar' 1672 raken de Nederlanden betrokken bij een catastrofale oorlog. Frankrijk, Engeland, Keulen en Münster vallen samen aan en de Republiek dreigt ten onder te gaan. Johan de Witt en zijn broer Cornelis worden de zondebokken. In augustus van 1672 scheurt een woedende menigte hen aan stukken. Willem III, de inmiddels volwassen zoon van Willem II, wordt de nieuwe stadhouder van de belangrijke gewesten Holland, Zeeland en Utrecht. Dat is een overwinning voor de prinsgezinden maar economisch gaat het na het rampjaar minder met de Republiek. De Gouden Eeuw loopt op zijn eind.
“Ze vliegen naar het schavot toe en beginnen met messen die twee lijken te ontleden.”
Gevangenneming van Johan de Witt, 1672.
Willem III overlijdt in 1702 zonder nageslacht om hem op te volgen. Daarmee begint een nieuw stadhouderloos tijdperk in de meeste gewesten. Tegen die tijd is de Republiek economisch en militair zijn leidende positie in de wereld verloren.
In 1747 krijgen de gewesten Holland, Zeeland, Utrecht en Overijssel weer een stadhouder: Willem IV, die na zijn dood in 1751 opgevolgd wordt door zijn driejarige zoon Willem V.
“De schuldenlast is ondragelijk geworden.”
Hoe gaat de Republiek ten onder?
Aan het einde van de achttiende eeuw laat een nieuwe beweging van zich horen: die van de patriotten. De leden zijn beïnvloed door idealen van de Verlichting en willen af van de stadhouder. Eén van hen, Joan Derk van der Capellen tot den Pol, publiceert in 1781 het pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’, waarin hij de Oranjes afschildert als corrupte fortuinzoekers. Het volk moet volgens hem meer rechten krijgen.
Het rommelt in de Republiek en de stadhouder verliest zijn macht. Tot zijn zwager, de koning van Pruissen, in 1787 ingrijpt en de orde herstelt. De patriotten zijn voor even verslagen.
“Een slappe bestuurder, corrupt en een feestvierende dronkenlap.”
Veel patriotten vluchten naar Frankrijk, waar mensen rondlopen met dezelfde verlichte ideeën. In 1789 barst daar de Franse Revolutie los en de revolutionairen willen hun idealen verspreiden over Europa. In 1794 vallen zij de Republiek binnen en Willem V vlucht naar Engeland. Gevluchte patriotten keren terug en met Franse steun wordt in 1795 de Bataafse Republiek uitgeroepen. Hiermee komt een einde aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
In het kort
In 1581 zetten de Staten-Generaal Filips II af als heer van de Nederlanden. Na een onsuccesvolle zoektocht naar een nieuwe vorst, wordt in 1588 besloten verder te gaan als Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog ontstaat min of meer toevallig de Republiek. Bij de Vrede van Munster in 1648 wordt die erkend als zelfstandige staat.
In de Republiek bestaan veel spanningen tussen de prinsgezinden, die een prins van de familie Oranje-Nassau aan de macht willen, en de staatsgezinden, die veel macht voor de regenten willen.
Een belangrijk keerpunt in de Republiek is het rampjaar 1672. Raadpensionaris Johan de Witt en zijn broer Cornelis worden vermoord.
Aan het einde van de achttiende eeuw komen de patriotten in opstand tegen de Oranjes. Stadhouder Willem V vlucht en in 1795 verandert de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de Bataafse Republiek.
En je weet het!
Anderen het laten weten?