Wat zou Amsterdam zijn zonder zijn grachten?

Aan het eind van zestiende eeuw groeit en bloeit Amsterdam, en de stad barst - meer nog dan nu - uit zijn voegen. Een ongekende voorspoed die wrang genoeg te danken is aan een vernietigende kracht, de geloofsstrijd van de Tachtigjarige Oorlog. Spanje heerst over Europa en eist dat iedereen het katholicisme aanhangt. De Lage Landen, Nederland en België zeg maar, willen vrijheid van geloof en komen in opstand.

De Spanjaarden proberen dit verzet ferm de kop in te drukken met het beleg van Antwerpen, dat in die tijd het Europese handelscentrum is - de plaats waar alles gebeurt. Als gevolg daarvan krijgt de stad te maken met een leegloop, waarbij intellectuelen, kunstenaars en kooplieden de stad ontvluchten. Iets wat we nu een ‘brain drain’ zouden noemen.

Amsterdam is de ideale uitwijkplaats voor deze religieuze vluchtelingen: de stad is in opkomst en staat bekend om zijn tolerantie. Ook wat betreft geloofsvrijheid, al heerst tot 1578 een katholiek bewind. Dit wordt op 26 mei van dat jaar afgezet en vervangen door een voornamelijk protestants bestuur, waarin onder anderen de Antwerpse kooplieden zitting nemen.

Belangrijkste drijfveer voor deze omwenteling - de zogenaamde Alteratie - zijn handelsbelangen. Amsterdam is geïsoleerd geraakt en andere steden willen de handel overnemen. De nieuwe 'zuidenwind' brengt voorspoed en welvaart, maar de stad dreigt ook aan zijn eigen succes ten onder te gaan. Jaarlijks komen er zo'n 14.000 nieuwkomers bij en wat dringend nodig is, is een plan om de enorme stroom van migranten te huisvesten.

Wie het plan bedacht heeft is niet helemaal duidelijk. Dat Hendrick Jacobsz Staets een belangrijke rol heeft gespeeld in de uitvoer ervan wel. Staets is als stadstimmerman van Amsterdam hoofdverantwoordelijk voor stadsontwikkeling en doet dat met stadsmeestersteenhouwer Hendrick de Keyser en stadsmeestermetselaar Cornelis Danckerts de Rij.

Na gezamenlijk wikken en wegen moet het plan voor de grachtengordel zich ontvouwd hebben. De keuze voor deze vorm is tweeledig. Enerzijds is er de wens een stad te bouwen die zijn weerga niet kent als het gaat om orde en schoonheid. Anderzijds speelt pragmatisme een rol; een kwestie van de onhaalbare opties wegstrepen om bij de haalbare uit te komen.

Een vierkant stratenplan is lastig van verdedigingsmuren te voorzien vanwege het grote oppervlak. De cirkel valt af omdat het centrum – het stuk van de taart dat het meest in trek is – te klein zou zijn om heel de elite haar deel te geven. Bovendien moet voor beide opties de stad helemaal opnieuw worden aangelegd, wat peperduur is.

Daarom wordt besloten uit te gaan van de bestaande situatie door nieuwe schillen rond de doorgesneden ui te leggen. Ofwel drie concentrische halve cirkels als een rij van parelsnoeren. Dit vleugje idealisme gemengd met een theelepel pragmatisme, zal een beproefd Amsterdams recept worden.

Vooral om het water te beheersen. Vanwege het tij in het IJ is de regulering van het peil en de verversing van het water een probleem voor Staets en de zijnen. Om voor berging en afvoer te zorgen, wordt een ingenieus stelsel van sluizen gebouwd dat de wateren van Amstel en IJ in balans moet houden. Komt het water te hoog, dan loopt de stad onder. Zakt het peil te laag, dan rotten de palen weg waarop deze uit noodzaak gebouwd is.

Amsterdam is immers verrezen op een drassig moeras waarin alles zou wegzakken als het niet gestut wordt. Daarom worden de honderden huizen op tientallen eilanden gebouwd op ontelbare boomstammen van tien meter lengte. Deze worden de moerasgrond in geslagen totdat ze daarin geheel verdwenen zijn en verankerd liggen in de lagergelegen zandbanken, die wel solide genoeg zijn om de last te dragen.

Sindsdien doen de palen zuchtend hun werk, wat niet heeft kunnen voorkomen dat sommige panden moeite hebben rechtop te blijven staan. Dit gebeurt op plaatsen waar lucht de palen waarop ze rusten aan heeft weten te tasten. Als drinkebroers leunen de pandjes schouder aan schouder tegen elkaar aan. Ogenschijnlijk wankel, maar ze blijven overeind. De oudsten al meer dan vierhonderd jaar.

Amsterdam, die groote stad
Die staat op honderd palen
En als die stad eens ommevalt
Wie zal dat betalen?

Door de grond erlangs te verkopen voor bouw door particulieren. Daarbij duiken valse praktijken op die we tegenwoordig nog kennen, zoals speculatie met voorkennis. Het legt de Amsterdamse burgemeesters die zich hieraan bezondigen - in een dubbelrol van particulier koper én verkoper - geen windeieren. Het particuliere geld waarmee de grachten gebouwd worden is voor een groot deel afkomstig uit de bloeiende handel.

Met name die van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Deze onderneming - opgericht in 1602 - is in meerdere opzichten baanbrekend. Het is de eerste naamloze vennootschap die vrij te verhandelen aandelen uitgeeft en het eerste bedrijf met vestigingen in meerdere landen. Een multinational, lang voordat het woord bekend is. Wat voor de compagnie zelf belangrijker is, zijn de ongekende winsten die gemaakt worden. 

De VOC heeft een monopolie op de handel tussen Nederland en de Aziatische regio, destijds Indië geheten, en verdient scheepsladingen geld. Een eindeloze variatie aan goederen wordt vervoerd. Van stoffen en specerijen tot koffie, thee en tabak. Van opium en tropische houtsoorten tot ijzer, koper, zilver en goud. Van porselein en verfstoffen tot schelpen.

De VOC vult de Amsterdamse pakhuizen met koloniale waar en de huizen van burgers met curiosa uit een vreemde wereld. Overal wordt munt uit geslagen, maar die munt heeft een keerzijde. De VOC verovert de Aziatische markt ook met geweld, onderdrukking en slavenhandel. Het zijn de zwarte bladzijdes van een succesverhaal.

In fases. Omdat de bouw van de grachtengordel niet in een keer kan worden gefinancierd, wordt besloten het plan ‘op te knippen’ en in delen te realiseren. Deze aanpak staat bekend als de Uitleg van Amsterdam: vier grote stadsuitbreidingen die plaatsvinden tussen 1578 en 1665. De eerste twee stadsuitbreidingen (tussen 1585 en 1593) richten zich vooral op het beveiligen en versterken van het bedrijven- en havengebied aan de westkant van de stad en op woningen en industrie aan de oostzijde.

De huidige Amsterdamse grachtengordel – het project van Staets – ontstaat in de zeventiende eeuw tijdens de Derde en Vierde Uitleg. In 1613 start de bouw in kleinere en grotere etappen, binnen een periode van slechts enkele jaren. De uitbreiding bestaat uit drie delen: de Jordaan, de Westelijke eilanden en een gebied met drie grachten: de Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht.

Wie over de grachten loopt hoeft nauwelijks zijn best te doen om zich in de Gouden Eeuw te wanen. Grote delen van de gordel zijn immers nog net als toen. Nou ja, kijkend door de oogharen en verkeersborden, reclamezuilen en lantaarnpalen wegdenkend. Want aan verlichting ontbreekt het in die tijd. Na zonsondergang is het aardedonker, geen hand voor ogen te zien.

Het gebeurt nog wel, maar in die tijd is het aan de orde van dag dat Amsterdammers de gracht in sukkelen. Niet zelden dronken, en niet zelden met verdrinking als gevolg. Verstandige inwoners blijven als het even kan binnen ‘s avonds. Ook vanwege het gevaar beroofd te worden. Een ander verschil van dag en nacht is de stank. Het water fungeert als open riool, waar ontlasting en afval rechtstreeks in wordt gekieperd, en de lucht die eruit opstijgt is niet te harden.

De Jordaan is een verhaal apart, alleen al vanwege de ligging. De wijk is weggestopt in een hoek, met een stratenplan dat nergens aansluit op de loop van de grachten. Bij de bouw wordt het patroon van de voormalige poldersloten gevolgd. Toch is de wijk onlosmakelijk met de grachten verbonden, alleen al omdat de arbeiders die ze moeten graven er gehuisvest worden. De Jordaan wordt de wijk voor de onderklasse, die zijn bestaan aan de gordel en diens bewoners ontleent.

Een typische volksbuurt, waar ook ambachtslieden en kleine bedrijven zich vestigen - die vanwege stank, vervuiling en brandgevaar van de grachten worden geweerd. Er ontstaan specifieke straten voor pottenbakkers, stoffen- en leerbewerkers. Rond de Raamstraat en Bloemstraat clusteren zich de wevers en ververs, die hun geverfde wollen stoffen op een raamwerk spannen om buiten de stadsmuur te drogen. Het huidige politiebureau Raampoort dankt er zijn naam aan.

De leerhandel vestigt zich rond de Elands- en Looiersgracht en de pottenbakkers rond de Tichelstraat en Anjeliersgracht, de huidige Westerstraat. Rond de pakhuizen, waar koloniale waar ligt opgeslagen, ontstaat een industriegebied van bierbrouwerijen, papiermolens en fabriekjes. De vele hofjes voor weduwen en alleenstaanden die de Jordaan nog altijd telt, worden bekostigd door vrome rijken en notabelen.

Best wel. De grachtengordel is de grootste stadsuitbreiding van de zeventiende eeuw – een eeuw waarin het inwonersaantal van Amsterdam groeit van 60.000 naar 200.000. In 1613 begint Cornelis Staets aan zijn ambitieuze project en bij voltooiing vijftig jaar later is de stad viermaal zo groot en beschikt over het beste waterwegensysteem ter wereld.

Koopwaar vanuit heel de wereld bereikt de deuren van meer dan duizend pakhuizen en in die tijd wordt meer vracht met menskracht door de grachten versleept, dan vandaag mogelijk zou zijn met vrachtwagens. De gordel - veertien kilometer gracht, tachtig bruggen - past bij de Gouden Eeuw waarin zij ontstaat. Zonder gebouwen van vorstelijke allure - zelfs het Paleis op Dam is van oorsprong een stadhuis - is de Amsterdamse binnenstad een monument van stedelijk burgerdom.

De gordel heeft de uitstraling van een rijke en machtige handelsstad - die in de namen van de drie hoofdgrachten wordt weerspiegeld. In 2010 wordt de grachtengordel tot Werelderfgoed benoemd, volgens het criterium dat het “een meesterwerk van een menselijk genie ” is. Een unieke prestatie, zelfs al is het meesterwerk deels uit pragmatisme voortgekomen.