Zijn slangenbeten een onderschat probleem?

Slangenbeten zijn een gigantisch probleem, vooral in de tropen. Jaarlijks overlijden wereldwijd naar schatting ruim 130.000 mensen aan de gevolgen van een slangenbeet: dat is elke vier minuten een dode. Daarmee is de slangenbeet één van de dodelijkste tropische ‘ziektes’ ter wereld. Slangen maken veel meer slachtoffers dan bijvoorbeeld ebola. 

Nog eens 450.000 slachtoffers per jaar overleven een beet van een gifslang wel, maar houden er blijvend letsel aan over – bijvoorbeeld omdat één van hun armen of benen moet worden geamputeerd. Vaak levert dat nog allerlei andere problemen op. Veel slachtoffers kunnen bijvoorbeeld niet meer voor een inkomen zorgen, hebben hoge medische kosten, vinden geen partner en komen in een sociaal isolement terecht.

Als gifslangen een prooi te pakken krijgen, injecteren ze via hun giftanden een vaak dodelijke vloeistof. Hoe dat gif precies werkt, verschilt per type slang. Sommige slangen, zoals de zwarte mamba, hebben neurotoxines: gifstoffen die de werking van het zenuwstelsel aantasten en communicatie tussen de hersenen en de rest van het lichaam verhinderen. Een ander type gif, hemotoxine, tast de bloedcellen aan en kan een bloedstollend of juist bloedverdunnend effect hebben. Weer andere gifstoffen breken weefsel af of beïnvloeden de werking van het hart.

Sommige slangen hebben gif waarmee ze een olifant zouden kunnen doden. Het is zo sterk dat ze er muizen en vogels pijlsnel mee kunnen verlammen en verorberen, want voor kleine dieren is een heel klein beetje gif al genoeg. 

Een slang gebruikt zijn gif het liefst voor dieren die hij kan eten; mensen ziet hij niet als prooi. Maar als een slang zich door een mens bedreigd voelt, hapt hij soms toch toe. Helaas richt slangengif ook in het menselijk lichaam vaak ernstige schade aan, van verlamming tot interne bloedingen en het afsterven van weefsel. 

Om een slangenbeet te kunnen behandelen is tegengif nodig. Dat wordt gemaakt door een kleine hoeveelheid slangengif in te spuiten bij paarden of andere dieren. Het dier maakt dan antistoffen aan, die we via het bloed kunnen ‘oogsten’. Via een infuus kunnen we dat vervolgens toedienen aan een mens.

Het toedienen van tegengif moet snel gebeuren, want sommige soorten slangengif kunnen in minder dan een half uur tot de dood leiden. Bovendien mag tegengif alleen in een ziekenhuis worden gegeven, vanwege het risico op allergische reacties. Vaak zorgt dat voor problemen: mensen op het platteland kunnen het dichtstbijzijnde ziekenhuis lang niet altijd op tijd bereiken, of het juiste tegengif is er niet op voorraad.

Hoe gevaarlijk slangen ook zijn, voor de mens zijn ze ook heel nuttig. Bijvoorbeeld omdat ze veel muizen en ratten eten, die anders ziektes verspreiden en gewassen kapotmaken. En hoewel er veel mensen overlijden aan slangengif, kan het gif ook juist mensenlevens redden. Het heeft namelijk allerlei bestanddelen die – als we ze op de juiste manier isoleren en verwerken – heel waardevol kunnen zijn bij de ontwikkeling van geneesmiddelen. 

Denk bijvoorbeeld aan slangengif dat de werking van het zenuwstelsel beïnvloedt. Door eiwitten uit dit type gif te isoleren, ontwikkelen onderzoekers een nieuwe pijnstiller. En ook voor het ontwikkelen van bloedverdunners en middelen die bloedstolling juist bevorderen is slangengif een belangrijke bron van kennis. Van alzheimer tot kanker, het giftige goedje kan mogelijk helpen bij het bestrijden van allerlei aandoeningen. Leidse onderzoekers zijn bijvoorbeeld bezig met het ontwikkelen van een nieuw antibioticum op basis van slangengif.

In Nederland komen drie soorten slangen voor: de gladde slang, de ringslang en de adder. Alleen die laatste is giftig. Hoewel het gif van een adder lang niet zo gevaarlijk is als dat van een taipan of een zwarte mamba, kan een adderbeet tot verlammingsverschijnselen en ernstige zwellingen leiden.

Adders komen in grote delen van Europa voor. Bij ons leven ze vooral in vochtige natuurgebieden in het noorden een oosten van het land, zoals het heidegebied Dwingelderveld in Drenthe en het Fries-Drentse Fochteloërveen.