Den Helder in puin: een vergeten geschiedenis
Den Helder in puin: een vergeten geschiedenis
Laatste update: 26-04-2024
Waarom denken we altijd meteen aan Rotterdam als het over bombardementen gaat? Geen enkele plek in Nederland is tijdens de Tweede Wereldoorlog zo vaak gebombardeerd als Den Helder. Toch lijken we de stad altijd te vergeten. Waarom is Den Helder zo vaak aangevallen en welke impact heeft dit op de bevolking van de stad?
Redacteur: Anne Verwaaij
Programma: Andere Tijden (NTR)
Den Helder vóór de oorlog
“Den Helder was een vrolijke stad. De bevolking was divers, maar vooral overheerste het marinepersoneel,” vertelt de 88-jarige bewoner Theo de Kok. De stad in het noordelijkste puntje van Holland is een aantrekkelijke plek om te wonen, want er is werk genoeg. Niet alleen op de scheepswerf en bij de marine, maar ook in de vele winkels en cafeetjes die profiteren van de aanwezigheid van de zeevarende militairen.
Dat de marine veel goeds brengt voor de stad valt op in de jaren dertig van de vorige eeuw. Terwijl de rest van Nederland buigt onder een zware economische crisis, groeit en bloeit Den Helder. Het gevolg is dat veel Nederlanders vlak voor de Tweede Wereldoorlog naar het welvarende Den Helder verhuizen. De stad telt in 1939 bijna 38.000 inwoners. Doordeweeks is het in de havens een drukke bedoening en op zaterdagavonden barst het de binnenstad van de bedrijvigheid.
Waarom is Den Helder zo belangrijk voor de verdediging van Nederland?
“Wij liggen op de stormhoek van Europa”, valt in de lokale krant te lezen in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Zowel de Nederlanders als de Duitsers zien in dat Den Helder op een strategische locatie ligt. Het heeft bovendien een militair vliegveld, marinehaven en een grote scheepswerf.
Om die reden vinden in Den Helder veel militaire oefeningen plaats. Mochten de Duitsers de grens oversteken dan zijn aanvallen op de havenstad onvermijdelijk. In augustus 1939 verscherpt Den Helder de kustverdediging: de marine stelt een speciale kustwacht in, langs alle duinen verschijnen wachtposten en in zee legt de marine mijnen en andere versperringen aan. Van de lokale boeren vraagt het leger een fors offer: ze laten duizenden hectares aan weiland onder water lopen. Het zilte water vernietigt alle gewassen.
In de binnenstad maken de bewoners kennis met de luchtbescherming. Regelmatig klinkt het luchtalarm en ’s avonds oefenen ze verplicht met het verduisteren van hun huizen. In het begin zien niet alle burgers hier de noodzaak van in. De gemeente neemt daarom rigoureuze maatregelen: “Van heden af, zal bij ieder, uit wiens woning ’s avonds licht uitstraalt, onverbiddelijk, de lichttoevoer worden afgesneden voor het gehele jaar.”
“’s Morgens vroeg om 4:00 uur werd ik wakker door het geraas van vliegtuigen, want de Duitse Luftwaffe had het gemunt op het vliegveld van de marine. Daar vonden de eerste gevechten plaats en daar vielen ook de eerste slachtoffers.” Zo herinnert Theo de Kok zich in Andere Tijden de eerste dag van de oorlog, hij is dan tien jaar oud.
“Ik heb nog nooit zoveel soldaten, volwassen mannen, zien huilen. Want ze vonden de capitulatie verschrikkelijk.” De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Zoals verwacht bombarderen de Duitsers meteen de marineschepen die aangemeerd liggen in de haven van Den Helder. In de binnenstad heerst grote onrust. Om het uur gaat het luchtalarm af. Den Helder weet alle Duitse aanvallen af te weren tot de capitulatie op 14 mei. Een uur na het bombardement op Rotterdam krijgt de commandant van Den Helder de volgende opdracht: “Havens versperren, vernielingen uitvoeren, zoveel mogelijk personeel en materieel naar Engeland zenden, meeste spoed, dit is de laatste telexorder, wij verbreken verbindingen en vernietigen telexmachines.”
Amper enkele uren na de capitulatie, als de inwoners van Den Helder nog aan het idee proberen te wennen dat het land bezet is, laten drie Duitse vliegtuigen hun lading bommen los boven de binnenstad. De bevolking van Den Helder is geschokt.
Thelma Vlas-Zandstra herinnert zich hoe haar moeder slachtoffers verzorgt in hun huis: “Er was een man bij met verbrande haren, verbrand gezicht, verbrande handen. En die man die kon niet eens meer huilen. Hij zei: ‘Ik ga nu mijn vrouw en mijn kind onder het puin vandaan halen, want die leven niet meer.’ En dat beeld van die man is mij mijn hele leven bijgebleven.”
De Duitsers geven toe dat dit ‘vergissingsbombardement’ het gevolg is van een grove communicatiefout. De drie bommenwerpers zijn al opgestegen wanneer Nederland capituleert en ze hebben het bevel om terug te keren niet ontvangen of begrepen.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Een dag na het ‘vergissingsbombardement’ trekken de eerste Duitse troepen de stad in. Zij vestigen zich in de vele militaire kazernes van de stad, varen hun schepen de haven in, nemen de scheepswerf in gebruik en bezetten het vliegveld. Ook bemannen ze de kustbatterijen in de duinen. Den Helder is hierdoor meteen een aantrekkelijk doelwit voor de geallieerden.
In de nacht van 24 op 25 juni - amper zes weken na het ‘vergissingsbombardement’ door de Duitsers - vliegen Engelse bommenwerpers het luchtruim van Den Helder binnen om de scheepswerf te vernietigen. “Dat was een bombardement dat 3,5 uur duurde, bijna de hele nacht,” herinnert Theo de Kok zich.
Thelma Vlas-Zandstra: “We kregen het vreselijk benauwd. We konden het niet uithouden in huis en toen zag ik een bom op de Singel vallen. Mijn moeder die riep: ‘Thelma ga liggen!’, maar ik was zo gebiologeerd door wat er allemaal gebeurde, al dat stof dat omhoogkwam. Ik heb gewoon rechtop staan kijken.”
38 doden vallen die nacht, door de brisantbommen raken ook veel burgers gewond. Brandbommen veroorzaken enorme vuurhaarden in de stad. De Duitsers maken in hun propaganda dankbaar gebruik van dit bombardement van ‘de bondgenoot’.
Na ‘het grote bombardement’ door de Engelsen vluchten bijna 8000 mensen weg uit Den Helder. In het familiealbum schrijft de moeder van Rens Schendelaar: “Er stonden op het station enorm veel mensen en van een dienstregeling was geen sprake meer. Dat de treinen niet uit hun voegen zijn gebarsten van al die steeds maar vertrekkende mensen...”
De dreiging van geweld vermindert in de maanden die volgen niet. Toch keren veel bewoners na enkele weken weer terug naar hun huizen. “Je moest wel iedere keer terug naar Den Helder. Daar stond je huis. Maar door de bombardementen en oorlogshandelingen was je ook altijd weer bereid om gauw de stad te verlaten,” vertelt Theo de Kok.
In de oorlogsjaren die volgen, blijven de geallieerden Den Helder bombarderen. Vaak gaat het om enkele bommen die geallieerde vliegers laten vallen boven het vliegveld of bij de haven. Maar dit gaat zeker niet altijd op. Hans Nauta is specialist op het gebied van de luchtoorlog in Noord-Holland, hij noemt het schrikbarend hoe vaak bommen op de verkeerde plek belanden: “Slechts één op de vijf bemanningen was in staat om de bommen binnen een straal van acht kilometer van het doel te laten neerkomen.”
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Spookstad Den Helder
In 1942 besluit Adolf Hitler om langs de kust, van Noorwegen tot Spanje, de zogenaamde Atlantikwall te bouwen. Den Helder moet in één groot verdedigingsbolwerk veranderen als onderdeel van deze linie. De Duitse bezetter verklaart daarom op 1 november 1943 heel Den Helder tot Sperrgebiet. Alleen overdag kunnen mensen met een Ausweis nog de stad in om te werken.
“Vele duizenden bezoeken haar iedere dag om er te werken, en vertrekken weer met bus of trein. Na zes uur is het stil in Den Helder. Alles is even haveloos en somber. Dichtgespijkerde vensters en rottend hout. Grijze, kapotte huizen. Geen gezelligheid, geen amusement. Den Helder is een spookstad geworden,” schrijft het Dagblad voor Noord-Holland over de situatie.
Voor de bouw van extra bunkers en andere verdedigingswerken van de Atlantikwall gaan de Duitsers ook met de sloophamer aan de slag. De complete wijk Ouwe Helder moet plaatsmaken. Op 20 januari 1944 krijgen alle mensen die hier nog wonen de opdracht om binnen elf dagen de wijk te verlaten. Ruim 1800 huizen gaan tegen de vlakte.
Veel gevluchte en geëvacueerde bewoners verblijven tot het einde van de Tweede Wereldoorlog tientallen kilometers verderop: in de polder. Alleen al in het nabij gelegen Anna Paulowna, Julianadorp en Breezand wonen meer dan drieduizend inwoners van Den Helder.
“Een kust die een vesting is geworden. Een stad waar de burgers uit hun huizen worden verdreven. Hun huizen worden bunkers. Bunkers van de Atlantikwall. Zinloos wordt er gebouwd, zinloos wordt er afgebroken.”
Wanneer de geallieerden in september 1944 het zuiden van Nederland bevrijden, trekt de Duitse bezetter alle Ausweizen voor Den Helder in. In principe mag nu niemand de stad meer betreden. Acht maanden later geeft Duitsland zich over en is de oorlog voorbij.
Hoe herstelt Den Helder van al het oorlogsgeweld?
In de duinen liggen meer dan driehonderd bunkers en talloze mijnenvelden. De Noordzee is eveneens levensgevaarlijk terrein. De stad ligt in puin, is zwaar geïsoleerd en er is veel te weinig voedsel. Dat weerhoudt een fors deel van de oude Helderse bevolking er niet van om zo snel mogelijk na de bevrijding terug te keren naar ‘hun’ stad. Op zondag 6 mei 1945 zitten de kerkbanken alweer vol met vrolijke bewoners in oranje kleding.
De bevrijding van Den Helder
Pas twee dagen daarna, op dinsdag 8 mei rond half vijf in de middag, bereiken de eerste Canadese troepen Den Helder. De bevolking onthaalt de bevrijders met bloemen, gejuich en de Nederlandse driekleur. Kort daarna lopen duizenden Duitse militairen die zich hebben overgegeven door stad richting de haven. Daar zullen ze met schepen terugkeren naar Duitsland.
Na de oorlog is de woningnood in heel Nederland groot, maar in Den Helder is het probleem buitenproportioneel. Hoe krijg je duizenden gevluchte inwoners weer terug naar een compleet verwoeste stad? Wie gaat waar wonen? De gemeente besluit om uitsluitend mensen toe te laten die uitzicht hebben op werk in de stad, zoals onderwijzers, artsen en geestelijken.
Een rigoureus besluit, want hierdoor kunnen talloze vluchtelingen niet terug naar huis. Vooral de ouderen worden hard getroffen. Velen proberen toch met huisraad en al weer terug te keren naar Den Helder. In een razend tempo worden zoveel mogelijk huizen hersteld, soms wel zeventig per week. Ondanks het feit dat er nog niet genoeg woonruimte is voor zoveel mensen, wonen er aan het einde van 1945 alweer 25.600 mensen in de stad.
In 1947 besluit de regering om van Den Helder de hoofdhaven te maken van de Koninklijke Marine. De marine blijkt ook na de oorlog een belangrijke motor van de lokale economie. Na de oorlog groeit de bevolking van Den Helder weer gestaag tot 60.000 inwoners.
Maar sinds de eeuwwisseling kampt de marinestad met krimp en vergrijzing. De aantrekkingskracht die de stad voor de oorlog heeft, is verdwenen. Van de bruisende winkelstraten en het nachtleven is weinig over. Dat is door alle bombardementen voorgoed weggevaagd.
Vlootdagen in Den Helder
In het kort
Den Helder is voor de oorlog een welvarende stad, veel bewoners hebben werk dankzij de marine.
Door het militaire vliegveld, de marinehaven, de grote scheepswerf en de strategische ligging is Den Helder belangrijk voor de verdediging van Nederland, maar ook een logisch doelwit voor de Duitsers.
Tijdens de oorlog krijgt Den Helder meer dan honderd bombardementen te verwerken. Grote impact hebben het ‘vergissingsbombardement’ van de Duitsers en ‘het grote bombardement’ waarbij de Engelsen per ongeluk de binnenstad raken.
Tijdens de oorlog verandert Den Helder in een spookstad. Duizenden bewoners vluchten de stad uit en de Duitse bezetter verklaart de stad tot verboden gebied. Ze dwingen ook iedereen in de wijk Ouwe Helder om hun huis te verlaten voor de bouw van de Atlantikwall.
De woningnood is na de oorlog zo groot dat niet alle gevluchte inwoners meteen terug mogen keren naar Den Helder.
Sinds 1947 is Den Helder de hoofdhaven van de Koninklijke Marine. Dit helpt de stad na de oorlog met de wederopbouw, maar sinds 2000 kampt de stad met krimp en vergrijzing.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
