Is voltooid leven reden voor euthanasie?

In Nederland kan de wet op veel instemming rekenen, al zijn er natuurlijk ook tegenstanders. Internationaal roept en riep de wet veel weerstand op en werd het euthanasiebeleid zelfs vergeleken met ‘nazipraktijken’: de Nederlandse overheid zou het ‘vermoorden’ van onschuldige mensen, ja zelfs baby’s (doodzieke of zwaar gehandicapte baby's in dit geval), legaliseren.

Deze reactie gaat voorbij aan de diepgaande, medisch-ethische discussie in Nederland voorafgaand aan de wet en aan de kern van de wet. Euthanasie is namelijk nog steeds strafbaar en geldt als een misdrijf conform het Wetboek van Strafrecht. Wat de euthanasiewet biedt, is er een wettelijke mogelijkheid om als arts niet strafbaar te zijn en niet vervolgd te worden. De wet creëert een zogenaamde strafuitsluitingsgrond: als de arts voldoet aan de zorgvuldigheidseisen en de euthanasie meldt, wordt hij niet vervolgd. Alleen dan is het toegestaan. Dat is een juridische mijlpaal van jewelste: euthanasie en hulp bij zelfdoding door een arts zijn nu onder voorwaarden toegestaan.

Een discussie over ‘voltooid leven’ is niet compleet zonder deze korte terugblik op het Nederlandse euthanasiebeleid. Pas als het mogelijk is om in aanmerking te komen voor euthanasie, kun je het gaan hebben over de ‘doelgroepen’ van euthanasie: zijn dat terminaal zieken, dementen, psychiatrische patiënten en/of mensen die ‘klaar zijn met hun leven’?

Een kernvoorwaarde uit de euthanasiewet is dat sprake is van ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’ van de patiënt. Is dat zo bij mensen die het leven moe zijn, maar die fysiek niet ernstig ziek zijn of vreselijke pijn lijden? De ‘klaar met leven’-groep is een groep waar huisartsen mee worstelen en waarvan zij de doodswens soms moeilijk invoelbaar vinden. Terwijl oudere mensen die al jaren een wilsverklaring hebben, die precies hebben uitgedacht wanneer zij vinden dat de tijd rijp is voor hun euthanasie, soms vinden dat zij ‘recht’ hebben op euthanasie. Het is echter geen recht, het blijft een verzoek, en in de praktijk is de kans ook vrij groot dat het verzoek niet ingewilligd wordt.

Soms wordt een arts totaal gepasseerd en besluit een oudere die klaar is met leven, het heft in eigen hand te nemen. In 2010 zendt de NCRV een opvallende, spraakmakende documentaire uit: De laatste wens van Moek. Het is een reportage over de 99-jarige Moek Heringa. Ze is levensmoe en kiest voor een zelf geregisseerde dood. Stiefzoon Albert begrijpt haar wens en besluit haar te helpen. Hij filmt het hele proces, van de gesprekken met zijn stiefmoeder tot de allerlaatste fase. Hij is degene die op verzoek van Moek en met instemming van de rest van de familie de mix aan pillen geeft die tot haar dood zullen leiden. Er komt geen arts aan te pas. Hulp bij zelfdoding is in Nederland strafbaar. Na een langdurige rechtsgang bevestigt de Hoge Raad in 2019 de eerdere veroordeling van het Hof in Den Bosch: een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden voor de hulp bij de zelfdoding van zijn moeder.

Sindsdien is het een vast punt in discussies over euthanasie en voltooid leven, die befaamde ‘pil van Drion’. Die overigens tot voor kort niet echt verkrijgbaar was. Inmiddels, sinds november 2017, is de Coöperatie Laatste Wil druk doende een laatstewilpil te realiseren voor haar leden. Zijn voorstel voor een zelfmoordpil blijft door de jaren heen op veel bijval rekenen. De gedachte zo’n pil achter de hand te hebben, is voor veel mensen een aantrekkelijk en geruststellend idee.

De veel meer omstreden groepen met een euthanasiewens, zoals mensen met psychiatrische klachten en de mensen die ‘lijden aan het leven’, maken een veel kleiner deel uit van de euthanasieverzoeken, maar krijgen vanwege het controversiële karakter in de media veel aandacht. In de door de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie opgestelde Code of Practice kan per ‘type lijden’ precies de stand van zaken worden opgezocht.

In 1998 verricht de Haarlemse huisarts Philip Sutorius euthanasie bij Brongersma. Is hij strafbaar of niet? De zaak komt in oktober 2000 in Haarlem voor de rechtbank. De rechtbank kiest voor een ruime definitie van het begrip ‘lijden’ en gaat mee in de redenering van huisarts Sutorius dat zijn patiënt ‘ondraaglijk en uitzichtloos’ leed. Hij heeft volgens de rechtbank voldaan aan alle zorgvuldigheidseisen en wordt van alle rechtsvervolging ontslagen. Het Openbaar Ministerie is het hiermee oneens en gaat in beroep omdat ‘levensmoe’ niet zou vallen binnen het medische domein. De zaak gaat door naar het Amsterdamse gerechtshof: die acht huisarts Sutorius wél schuldig, maar legt geen straf op. Hij heeft zich gehouden aan de zorgvuldigheidseisen, maar toch mag lijden dat niet is gegrond op een medische classificatie geen grond zijn voor euthanasie. Het moet gaan om een classificeerbare ziekte of stoornis, lichamelijk of geestelijk, en dat is levensmoe-zijn niet. De rechtszaak over Brongersma is gevoerd tot het hoogste juridische orgaan, de Hoge Raad. Op 24 december 2002 bevestigt de Hoge Raad het oordeel van het Amsterdamse Gerechtshof: euthanasie of hulp bij zelfdoding door een arts is alleen gerechtvaardigd in situaties waarin aan het lijden van betrokkene een medisch geclassificeerde somatische of psychische ziekte ten grondslag ligt, kortom: als het lijden zich binnen het ‘medisch domein’ bevindt.

Soms wordt zo'n verzoek dus wel ingewilligd. Een ander, verregaander punt wordt door de Commissie-Schnabel afgewezen: de kwestie of iemand anders dan een arts zich mag bezighouden met 'dood op verzoek' . Een niet-arts, een zogenaamde stervensbegeleider (dit kan een familielid zijn), mag geen euthanasie uitvoeren of hulp bieden bij zelfdoding, zoals gebeurde in de eerdergenoemde zaak-Heringa. Is het mogelijk om meer ruimte te geven aan zelfbeschikking van de patiënt? Om de patiënt meer autonomie te geven over het eind van zijn leven? De conclusie van de commissie is dat een verantwoorde regeling, waarin het streven naar zelfbeschikking meer ruimte krijgt, terwijl de oudere tegelijk beschermd wordt tegen misbruik en andere risico’s, niet mogelijk is. Het is en blijft aan artsen en de euthanasiewet hoeft niet verruimd te worden, stelt de Commissie-Schnabel. Het rapport is een zware teleurstelling voor mensen die hoopten op legale levensbeëindiging bij voltooid leven.

Bij de kabinetsformatie in 2017 is het onderwerp voltooid leven een gevoelig onderwerp. In het regeerakkoord schrijft het kabinet dat het een "brede discussie zal faciliteren over waardig ouder worden, de reikwijdte en toepassing van de huidige euthanasiewetgeving en het onderwerp voltooid leven". Dat gaat D66 te langzaam. In 2019 kondigt de partij aan dat het in 2020 met een wetsvoorstel komt. Die zou euthanasie mogelijk moeten maken voor mensen van hoge leeftijd die 'levensmoe' zijn.

In januari 2020 verschijnt het langverwachte rapport van de commissie- Van Wijngaarden, die op verzoek van het kabinet onderzoek deed naar de hulp bij zelfdoding in geval van ‘voltooid leven'. Uit het onderzoek blijkt dat naar schatting 0,18 procent van alle 55-plussers een wens heeft tot levensbeëindiging. Dat komt neer op zo’n 10.000 mensen, zonder ernstig ziek te zijn.

Ruim een derde geeft aan graag hulp te krijgen bij zelfdoding. Daarnaast heeft twee derde de voorkeur het leven zelf te beëindigen. De meeste ouderen willen zelf beschikken over een zelfdodingsmiddel. Deze ouderen zijn niet zozeer van plan het middel meteen in te nemen, maar meer ter geruststelling om in de toekomst zelf regie te kunnen voeren over het levenseinde. Dit rapport zal de komende tijd als uitgangspunt dienen in de verdere politieke discussie over ‘voltooid leven’.