Wat zijn de valkuilen van adoptie?

Adoptie is het proces waarbij een kind wordt opgenomen in een nieuw gezin en de wettelijke band met de biologische ouders verbroken wordt. De adoptieouders (ook vaak ‘wensouders’ genoemd) zijn vanaf dan de ouders van het kind, met alle rechten en plichten die daarbij horen. Er wordt in Nederland een onderscheid gemaakt tussen binnenlandse en interlandelijke adoptie. Binnenlandse adoptie komt bijna niet meer voor. Interlandelijke adoptie wel: de afgelopen jaren enkele honderden kinderen per jaar. Maar het aantal adopties daalt wel.

Hoewel adoptie dus van alle tijden is, wordt het adopteren van minderjarigen in Nederland pas in 1956 wettelijk vastgelegd. Dit is een gevolg van wat er in de Tweede Wereldoorlog gebeurd is. De verzetsstrijder Gezina van der Molen – schuilnaam Tante Lien – zet zich in voor de onderduik van joodse kinderen. Zij brengt de kinderen onder bij protestantse gezinnen, waar de ouders als pleegouders figureren. Na de oorlog ontstaat er een heftig conflict: moeten (en kunnen) de joodse kinderen terug? Of zijn zij beter af bij hun protestantse pleeggezinnen? Als zij een familieband met hun pleeggezin hebben opgebouwd, kunnen zij volgens Gezina beter blijven. Dit leidt tot veel verzet in de joodse gemeenschap. Uiteindelijk keert de helft van de kinderen terug naar hun joodse familie, terwijl de andere helft in niet-joodse gezinnen blijft.

Dit vraagt om duidelijke regels voor adoptie. In 1956 wordt daarom de Adoptiewet opgesteld. Het adopteren van kinderen komt in de praktijk al volop voor, maar is vanaf dan ook juridisch vastgesteld.

In de jaren zestig en zeventig adopteren Nederlandse stellen veel kinderen uit Griekenland, Oostenrijk, Duitsland en Italië en uit landen in Azië zoals Zuid-Korea en Sri Lanka en Zuid-Amerika. Er is nog geen duidelijke procedure en de kinderen komen binnen zonder verblijfsvergunning. De overheid herziet de wet begin jaren zeventig, zodat interlandelijke adoptie beter geregeld is. Binnenlandse adoptie neemt steeds verder af, vooral door de komst van de anticonceptiepil, de acceptatie van ongehuwd moederschap en een bijstandsregeling voor ongehuwde moeders.

Adoptiekinderen zijn niet per definitie ouderloos. In veel gevallen hebben zij nog wel een biologische ouder of ouders, maar maken die de zware keuze het kind af te staan. Soms hebben moeders zelfs geen keuze, en wordt hen een gedwongen adoptie opgelegd door familie. Er zijn uiteenlopende redenen voor het afstaan van een kind. Armoede is een belangrijke oorzaak: ouders zijn bang dat ze niet de middelen hebben om het kind veilig en gezond op te voeden. Maar het komt ook voor dat alleenstaande moeders hun kind afstaan, omdat er in sommige landen een taboe rust op ongehuwd een kind krijgen. Soms zijn er politieke oorzaken, zoals de eenkindpolitiek in China: ouders mochten tussen 1979 en 2015 wettelijk gezien maar één kind krijgen. Kinderen na het eerste kind zijn in veel gevallen opgegeven voor adoptie.

Dat proces begint bij het aanvragen van een beginseltoestemming. Er wordt eerst gecontroleerd of de wensouders voldoen aan de eisen. Als zij samen willen adopteren moeten zij getrouwd zijn. Zo niet, dan is er sprake van éénouderadoptie (de partner kan het kind dan later ook adopteren). Er geldt een maximale leeftijd van 45 jaar, hoewel er uitzonderingen mogelijk zijn. Na registratie met een BKA-nummer (Buitenlands Kind ter Adoptie) volgen een informatieavond en vijf verplichte voorlichtingsbijeenkomsten. Hier krijgen de wensouders informatie over allerlei aspecten van het adopteren. Daarna komt er een gezinsonderzoek waarin door de overheid wordt nagegaan wat de gezinssituatie is en waarom de wensouders een kind willen adopteren. Als dit proces goed doorlopen wordt, ontvangen de ouders de beginseltoestemming, die vier jaar geldig is.

Vervolgens kan de zoektocht beginnen. Er zijn in Nederland vijf organisaties die mogen bemiddelen. Bij het intakegesprek worden wensen, tarieven en richtlijnen besproken. Gezamenlijk wordt gezocht naar een geschikte match, waarbij de organisatie contact heeft met de lokale instanties. Zodra er een match is, worden opnieuw alle voorwaarden gecontroleerd en de papieren in orde gemaakt. Daarna kan het kind opgehaald worden. De tijd tussen beginseltoestemming en daadwerkelijke adoptie kan variëren van nul tot wel vier jaar, afhankelijk van het land van herkomst. Als kinderen een special need hebben, is de wachttijd vaak korter.

Een belangrijk onderdeel van het probleem is dat er lange tijd meer wensouders dan adoptiekinderen geweest zijn. Hierdoor is er een vraaggestuurde markt voor adoptiekinderen ontstaan en dat leidt tot veel corruptie. Er zijn gevallen bekend waarin in de jaren '70 kinderen van moeders zijn afgenomen, van straat geplukt of ontvoerd zoals in Zuid-Korea, of waar lokale adoptiebureaus niet in het bezit waren van de juiste papieren.

In Sri Lanka waren in de jaren tachtig zelfs zogenoemde 'babyfarms': plekken waar vrouwen zwanger werden gemaakt om aan de vraag naar adoptiekinderen te voldoen. In de jaren tachtig zijn ongeveer 11.000 kinderen uit Sri Lanka geadopteerd, zo'n 4000 daarvan gingen naar Nederland. Jarenlang werden verhalen over babyfarms afgedaan als geruchten, maar in september 2017 erkent de Sri Lankaanse minister van Volksgezondheid in een uitzending van Zembla voor het eerst het bestaan van de babyfarms:

De Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) adviseert het kabinet eind 2016 om zo snel mogelijk te stoppen met interlandelijke adoptie. Zeker adoptie uit landen als China en de Verenigde Staten moet zo snel mogelijk een halt worden toegeroepen. Het onafhankelijke adviesorgaan brengt een rapport uit over de gevolgen van interlandelijke adoptie. Zij benadrukken dat er zowel positieve als negatieve kanten aan adoptie zijn. Zo blijkt dat de meeste geadopteerde kinderen en volwassenen gelukkig zijn in Nederland. RSJ noemt het daarom voor deze kinderen een “effectieve interventie”.

Maar, de voordelen wegen volgens het RSJ niet op tegen de nadelen. Naast tekortkomingen in Nederland, wordt adoptie te vaak gestuurd door financiële belangen. Kindertehuizen, bemiddelaars en overheden hebben er financieel voordeel van wanneer een kind geadopteerd wordt. Dat leidt in te veel gevallen tot machtsmisbruik. Dit gaat ten koste van het welzijn van het kind en de biologische moeder. Bovendien vindt de RSJ het wenselijk dat kinderen in eigen land geplaatst worden: zeker vanaf een bepaalde leeftijd moeten zij niet weggehaald worden uit een vertrouwde omgeving.

Daarom luidt het advies dat interlandelijke adoptie zoveel en zo snel mogelijk moet ophouden, en dat de overheid zich moet richten op het verbeteren van het jeugdbeschermingsysteem in de herkomstlanden. De RSJ maakt duidelijk dat de aspirant-ouders en Nederlandse adoptiebureaus niets te verwijten valt – zij handelen meestal vooral uit goede bedoelingen. 

Daarna komt de commissie Joustra in 2021 met een vernietigend rapport. Dat leidt tot een voorlopige adoptie-stop voor kinderen uit het buitenland. Het advies is om bemiddelingsbureaus op te laten gaan in een nieuw op te richten overheidsorganisatie en verscherpt toezicht in te stellen om misstanden te voorkomen.

Eind 2022 wil het kabinet het adopteren van kinderen uit het buitenland weer hervatten. Maar dan alleen uit zes geselecteerde landen, namelijk: de Filipijnen, Hongarije, Lesotho, Taiwan, Thailand en Zuid-Afrika. Landen waar afgestane kinderen ook in eigen land kunnen worden opgevangen vallen af. Dit geldt bijvoorbeeld voor China en de Verenigde Staten.

In het tv-pogramma Zembla is op 28 maart 2018 te zien hoe de Nederlandse overheid een rol heeft gespeeld bij adoptiebedrog in het verleden, en hoe minister Dekker (Rechtsbescherming) daarop reageert.