Is de vergrijzing een probleem?

Vergrijzing betekent kortweg dat het aandeel van de ouderen in de bevolking toeneemt. De gemiddelde leeftijd stijgt daardoor. Op 1 januari 2023 telt Nederland 3.627.484 inwoners ouder dan 65 jaar. Dat is ongeveer 20% van de totale bevolking. In 1990 was dit aandeel nog maar 13%. Het aantal ouderen neemt dus flink toe. En die trend zet zich volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de komende decennia fors door[1].

Het verschilt overigens wel per streek en gemeente. In de grote steden valt het mee. Ook daar zien we vergrijzing, maar in steden ligt het percentage 65-plussers vaak een stuk lager dan het landelijk gemiddelde[2]. In Limburg, Zeeuws-Vlaanderen, Drenthe en de grensgebieden voltrekt het proces zich juist versneld. Daar is al bijna een kwart van de inwoners rond de pensioengerechtigde leeftijd.

Om te beginnen leidt de euforie over de bevrijding na de Tweede Wereldoorlog – en het daarop volgende groeiende vertrouwen in de toekomst – in veel westerse landen, en ook in Nederland, tot een geboortegolf. De grote hoeveelheid mensen die geboren wordt in de zogeheten 'babyboom' tussen 1945 en 1954, begint nu dus rap ouder te worden.

In de jaren daarna zorgen de acceptatie en ruimere beschikbaarheid van anticonceptiemiddelen en de ontkerkelijking voor lagere geboortecijfers. Daardoor slaat de balans in bevolkingsopbouw door naar de Nederlander op leeftijd. Extra vergrijzing dus. Dat babyboom-effect is tijdelijk en zal in de toekomst, als de meeste babyboomers zijn overleden, geen invloed meer hebben op de bevolkingsopbouw.

Wat wel een grote rol blijft spelen, is de toegenomen levensverwachting. Nog niet zo heel lang geleden gooiden we vuil gewoon op straat en waren toiletten een luxe. De enorm verbeterde hygiëne heeft er voor gezorgd dat er veel minder pasgeborenen sterven. Ook leven we steeds gezonder: we wonen en eten beter, we bewegen meer, we werken verstandiger en de geneeskunde heeft indrukwekkende sprongen vooruit gemaakt. De kans om honderd te worden is in ons land de laatste zestig jaar maar liefst verzesvoudigd. 

Dat de vergrijzing gevolgen heeft voor ons allemaal, grijs of niet, is onmiskenbaar. In Nederland werken we met een zogeheten omslagstelsel: als je op dit moment werkt, betaal je de uitkering van de generatie die nu met pensioen is. Door vergrijzing stijgt het aantal pensioengerechtigden, terwijl het aantal werkenden daalt. Werkenden moeten daardoor steeds meer premie afdragen. Daarbij komt dat ouderen extra voorzieningen nodig hebben, zoals bejaardenwoningen en zorg op allerlei gebieden. Ook die kosten komen deels ten laste van de maatschappij.

Een ook al niet zo vrolijke, maar wel gangbare prognose is verder dat de jongere werkenden, die de lasten moeten dragen, dus minder te besteden zullen hebben en dat daardoor de economische groei zal remmen. De generatie die het allemaal moet betalen zal waarschijnlijk geneigd zijn het aantal kinderen te beperken. Daardoor zal de trend – veel ouderen, weinig jongeren – op langere termijn ook doorzetten. Dat laatste fenomeen noemen we ook wel ‘demografische fuik’ of ‘demografische val’.

Eén impopulaire maatregel is de verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. Sinds 2013 gaat die leeftijd in stappen omhoog tot 67 jaar in 2024. Gevolg is dat mensen langer moeten doorwerken en dus langer meebetalen aan de AOW. Dat bespaart geld, helpt de AOW-regeling betaalbaar te houden en is volgens de meeste partijen onvermijdelijk.

Ook andere oplossingen zijn er op gericht het aantal werkenden te vergroten, bijvoorbeeld door investeringen in onderwijs, betere arbeidsperspectieven voor mensen met een migratie-achtergrond en betere kinderopvang zodat beide ouders kunnen werken. Daarnaast zijn er maatregelen als het verhogen van belastingen en korten op pensioenen.

Aan mogelijke oplossingen en maatregelen geen gebrek. Waarbij opgemerkt moet worden dat wat de ene politicus of wetenschapper als een prima plan ziet, door anderen niet zelden als onwerkbaar of zelfs immoreel wordt beoordeeld. Het is een behoorlijk verhitte en voortgaande discussie. En het blijft deels koffiedik kijken: de statistische prognoses, en daarmee de ideeën over de gevolgen van en oplossingen voor de vergrijzing, moeten met enige regelmaat worden bijgesteld.