Wat is de beeldenstorm?

Rond het begin van de zestiende eeuw zijn de Nederlanden overwegend katholiek. Er is nog geen scheiding tussen kerk en staat, dus beslissingen worden genomen met de Bijbel in de hand. Maar er zijn ook mensen die kritiek hebben op het katholieke geloof en liever een andere vorm van het christendom aanhangen, de protestanten.

De Duitse monnik Maarten Luther is een van de critici van de katholieke kerk. Hij is onder meer boos over de geldzucht van de kerk, en in het bijzonder over de verkoop van 'aflaten'. Katholieken geloven dat je je zonden kunt ‘afkopen’. Volgens Luther is dat onzin. Hij vindt het vooral belangrijk dat christenen oprecht geloven. 

Luther stelt in 1517 een lijst op met 95 stellingen over de kerkleer. Hij schrijft bijvoorbeeld: “Wie aan een arme geeft of aan een behoeftige leent, handelt beter dan wie een aflaat koopt.” Luther wil de kerk van binnenuit vernieuwen of 'hervormen'. Maar de katholieke kerkleiders zijn woedend. In 1521 wordt Luther door de paus uit de kerk verstoten. De keizer verklaart hem vogelvrij. Dat betekent dat iedereen Luther ongestraft mag doden.

Overal in West-Europa kunnen mensen zich vinden in zijn ideeën en die van andere hervormers. Ook in de Nederlanden gaan gelovigen over tot het protestantisme en sommigen worden daarvoor opgepakt. Ondanks het strenge optreden lukt het niet de nieuwe geloofsovertuigingen te onderdrukken. Sommige protestanten zingen godsdienstige liederen als ze op de brandstapel staan. Dat maakt veel indruk. De protestantse ideeën verspreiden zich door West-Europa. Er ontstaat een protestante stroming, die in de Nederlanden en grote rol gaat spelen en die wereldwijd uitgroeit tot een van de vier grote stromingen binnen het christendom.

De beeldenstorm begint in 1566 in Vlaanderen. De aanhangers van het protestantisme hebben geen eigen kerkgebouwen. Daarom houden ze bijeenkomsten in de open lucht, de zogenoemde hagepreken. Er komen al snel duizenden mensen op af. Rondtrekkende predikanten roepen gelovigen op om hun bestaan in te richten volgens de Bijbel. Daarin staat dat de mens sober moet leven, en dat hij geen beelden mag maken van God of van mensen. Katholieken zondigen tegen die regels. Hun rijkversierde kerken staan vol met beelden.

Op 10 augustus 1566 slaat bij het Zuid-Vlaamse Steenvoorde de vlam in de pan. Een groep protestanten bestormt na een hagepreek een klooster en richt vernielingen aan: beelden van heiligen worden van de muur getrokken, glas-in-loodramen ingegooid, het kerkzilver geplunderd en boeken vernietigd. Fanatieke protestanten zien de beeldenstorm als zuivering: protserige kerken vol beelden van ‘afgoden’ worden geschikt gemaakt voor sobere kerkdiensten waarin Bijbellezing en Bijbeluitleg centraal staan.

Vanuit het zuidwesten verspreidt de beeldenstorm zich over de Nederlanden, tot aan Leeuwarden en Groningen toe. In sommige steden, zoals Antwerpen, gaat het er gewelddadig aan toe, en vernielen de bestormers veel kerken en kloosters. Op andere plaatsen verloopt de storm beheerst. Daar willen protestanten kerken vooral geschikt maken voor hun eigen gebeden en krijgen katholieken de kans hun schatten in veiligheid te brengen.

De Spaanse katholieke leider van de Nederlanden, Filips II, is woedend over de beeldenstorm. Hij stuurt zijn beste generaal, de hertog van Alva, met een leger van tienduizend man van Spanje naar de Nederlanden. Alva moet orde op zaken stellen en de schuldigen aan de beeldenstorm bestraffen. Het leger arriveert in mei 1567 en Alva begint een schrikbewind. In vijf jaar tijd worden 1073 protestanten ter dood veroordeeld en ruim elfduizend verbannen. Veel edelen slaan op de vlucht en Alva krijgt door zijn harde aanpak al snel de bijnaam ‘IJzeren Hertog’.