Hoe belangrijk was Churchill voor de Europese eenheid?
Hoe belangrijk was Churchill voor de Europese eenheid?
Laatste update: 01-05-2023
Sir Winston Churchill, verkozen tot de grootste Brit aller tijden, flamboyante drinker met een indrukwekkend cv, militair tijdens koloniale oorlogen in Soedan, oorlogscorrespondent in de Boerenoorlog in Zuid-Afrika, schrijver, schilder, Nobelprijswinnaar, minister en premier. Maar bovenal het ankerpunt van de Britse politiek. In de discussie over de Brexit voeren beide kampen Churchill op ter ondersteuning van hun argumenten. Churchill zou vóór de Brexit zijn geweest, zegt het ene kamp. Nee, tegen, volgens het andere. Hoe dacht Churchill over Europa?
Redacteur: Rob Bruins Slot
Programma: Andere Tijden (NTR)
Wat betekent Churchill voor Europa?
“Churchill heeft zeker een plaats als vader van Europa”, zegt Allen Packwood. “Niet in het minst wegens de bevrijding van West-Europa. Europa en de vorm waarin het zich ontwikkeld heeft, zou onmogelijk zijn geweest zonder hem”, licht de directeur van het Churchill Archives Centre in het Engelse Cambridge toe.
Winston Churchill loodst niet alleen Groot-Brittannië door de Tweede Wereldoorlog, maar is ook voor de bevolking van continentaal Europa de oorlogsheld die hen mentaal door de oorlog helpt. Voor hen is Churchill de man van het illustratieve V-teken ten teken van het geloof in de overwinning op nazi-Duitsland, die samen met de Amerikanen Europa bevrijdt.
Vijftig jaar na de dood van Churchill blikt DWDD terug op zijn leven. Bekijk het hele item op DWDD.nl.
Ook in Nederland wordt hij gezien als de grote bevrijder. Als Churchill vlak na de oorlog in Nederland is, ontvangt hij van de universiteit Leiden een eredoctoraat. In Amsterdam maakt universiteitsdispuut Unica hem erelid. Vier leden reiken de staatsman een oorkonde uit. Unica-lid Henk van Gelderen is er in 1946 bij, voor de deur van het Paleis op de Dam. Hij staat naast de voorzitter van het dispuut, “die erbarmelijk Engels sprak”, herinnert de inmiddels 96-jarige Van Gelderen zich in Andere Tijden. De voorzitter licht de oorkonde toe met de tekst dat er nog iets “on the backside” van het document stond. Op z’n achterste. “Churchill verbeterde hem glimlachend: on the reverse”, aldus Van Gelderen.
Het Churchill Archives Centre heeft de originele oorkonde bewaard. Wil je de hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Churchill heeft overal een mening over en geeft de koers aan. Dat blijft hij ook doen na de Tweede Wereldoorlog.
Waarom riep Churchill om meer Europese eenheid?
“Ik ga nu iets zeggen wat u zal verbijsteren!” roept Churchill zijn gehoor in september 1946 toe tijdens een congres in Zürich. Vervolgens pleit hij voor meer eenheid in Europa, meer gezamenlijkheid van Europa, om te voorkomen dat er weer zoiets gruwelijks uitbreekt als de oorlog die dan net achter ons ligt.
Een gezamenlijk Europa waarvan niet alleen ook Duitsland deel uitmaakt, maar waar Duitsland en Frankrijk samen gaan bouwen aan een “soort Verenigde Staten van Europa”. Dat is het schokkende; niet een meer verenigd Europa, maar dat Duitsland daarin een dragende rol zal krijgen.
Churchill is op dat moment in eigen land al geen regeringsleider meer, hij heeft vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog in Europa de verkiezingen verloren in en dus voldoende tijd om een nieuw thema te initiëren. Churchill focust op het internationale toneel en slaat munt uit zijn populariteit op het bevrijde continent. Hij vertrekt op een tour door Europa. Overal wordt hij ingehaald als de grote bevrijder. Churchill geniet van de toejuichingen en aandacht.
Ons doel kan niets minder zijn dan een unie van heel Europa.
Winston Churchill
Waarom bezocht Churchill Nederland?
Overal verkondigt Churchill zijn boodschap van een meer verenigd Europa. In mei 1948 is hij op zijn tour door Europa toe aan Nederland. In de Ridderzaal komt het Congres van Europa bijeen, dat hem erevoorzitter maakt. Het doel van dit congres is het bijeenbrengen van verschillende influencers van die tijd om te discussiëren over mogelijkheden voor meer politieke samenwerking in Europa. Velen zien het congres daarom als de eerste poging tot de vorming van een federalistisch Europa.
Voor Churchill wordt het rookverbod opgeheven, zo zien we op een lange archieffilm die wordt bewaard in het instituut voor Beeld en Geluid.
Den Haag heft het rookverbod op in de Ridderzaal voor Churchill.
In de zaal zit een keur aan internationale aanwezigen, oud-staatslieden en aankomende staatslieden die later betrokken zullen zijn bij verdere Europese integratie. Op de eerste rij de toenmalige prinses Juliana en haar man prins Bernhard. Churchill steekt van wal en benadrukt dat er sinds hij in 1946 in Zürich dit onderwerp heeft aangesneden, er al veel is gebeurd.
Maar, houdt hij zijn toehoorders voor, de duistere tijden van de oorlog kunnen nog steeds terugkeren. Er is echter een medicijn. “Het is de herschepping van de Europese familie, zo goed als we kunnen. Het is haar een structuur geven waardoor zij in vrede, veiligheid en vrijheid kan leven. We moeten een Verenigde Staten van Europa opbouwen”, bepleit Churchill.
"We streven naar niets minder dan een verenigd Europa."
De oproep van Churchill wordt zeventig jaar na dato in herinnering geroepen door het tweedaags congres ‘Sharing Europe, 70 jaar Congres van Europa’, een initiatief van het oud-PvdA-Kamerlid Godelieve van Heteren. In mei 2018 zit de Ridderzaal weer vol met een internationaal gezelschap dat luistert naar lezingen die Churchill aanhalen.
"Hier werd gedaan wat Churchill het allerleukste vond, namelijk lekker met kinderen een wandeling maken in de tuin." Kijk de hele uitzending op NPO Start.
Churchill en de Oranjes
Een van de mensen die in 2018 in de Ridderzaal over Churchill spreekt, is Felix Klos, de Amerikaans-Nederlandse auteur van Winston Churchill, vader van Europa. Met Andere Tijden reist Klos de drie dagen durende reis na die Churchill in 1948 door Nederland maakte.
Na zijn toespraak in de Ridderzaal vertrekt Churchill voor een lunch naar paleis Soestdijk, waar hij ook prinses Beatrix treft. Ook zij zal later actief worden voor Europa, met haar Europese Werkgroep.
De volgende halte is Paleis Het Loo in Apeldoorn, waar hij dineert met koningin Wilhelmina en daar ook de nacht doorbrengt. Churchill geniet met volle teugen van de aandacht die hij krijgt op straat, bijvoorbeeld als zich de volgende ochtend een menigte voor de poort van het paleis heeft verzameld als hij in de richting van Amsterdam vertrekt. Daar, op de Dam in Amsterdam, zal hij weer een publieke toespraak houden.
Churchill
Churchill in Amsterdam: “Hier ben ik thuis”
Op weg naar Amsterdam, ter hoogte van Bussum, krijgt Churchill dorst, wil het verhaal. Hij geeft de chauffeur opdracht koers te zetten naar het terras van restaurant De Gooise Boer. De begeleidende agenten hebben eerst niet door dat de auto met Churchill is afgeslagen en vinden hem pas later terug bij het restaurant.
Churchill drinkt een flink glas bier op het terras. De stoel waarop hij zit wordt later voorzien van een metalen plaatje met het opschrift dat dit de stoel is waarop Churchill heeft gezeten. Op foto’s van het plaatje op internet lijkt het net of het opschrift eindigt met het jaartal 1949, een jaar later dan het zich heeft afgespeeld. De stoel is verdwenen in zeventig jaar die volgen. Maar voor het oog van de camera verrast Bussumer Martin van Berkel Felix Klos met het bewuste metalen plaatje. En de 9 in het jaartal blijkt een slecht uitgevoerde 8 te zijn.
“Een deel van de inspiratie voor zijn speech zat in het biertje dat hij hier heeft gedronken.” Meer zien? Ga naar NPO Start.
In Amsterdam heeft zich een menigte verzameld op de Dam en spreekt Churchill weer over Europa. Felix Klos beschrijft dat de sfeer het best kan worden vergeleken met de ‘Ich bin ein Berliner-speech’ van John F. Kennedy. Hij houdt de Amsterdammers voor een Europa te zien waar mensen evenzoveel waarde zullen hechten aan het zijn van Europeaan, zonder de loyaliteit voor hun geboortegrond te verliezen en zullen zeggen: “Hier ben ik thuis. Ik ben ook een burger van dit land”.
Churchill: "Ik ben Europeaan".
Maar wat vond Churchill nu eigenlijk van Europa?
Terug in het Churchill Archief vertelt directeur Allen Packwood verder: “We hebben hier wel een miljoen documenten, in 2500 dozen opgeslagen”. Volgens de directeur heeft Boris Johnson, bewonderaar en biograaf van Churchill, weleens gezegd dat Churchill meer heeft geschreven dan Shakespeare en Dickens bij elkaar. En niet alles even consistent. Publicaties uit de jaren dertig kunnen zomaar die van na de oorlog tegenspreken.
Maar wat volgens de directeur duidelijk is, is dat Churchill een voorstander was van een Europese samenwerking en meer Europese unie. In Andere Tijden vertelt hij: “De interessante vraag is dan, hoe ziet hij Groot-Brittannië daarbij? Als deel van Europa, of als borger van Europa. Ik denk dat de waarheid is dat hij een beetje van beide wilde. Ik denk dat zijn visie eerder was een vereniging van landen, dan een federaal Europa. Zijn speeches zijn ambigue; het doel lijkt meer te zijn geweest de discussie op gang te brengen en dan te kijken waar het heen gaat”.
"Hij vond het vooral belangrijk om het proces op de rails te krijgen." Bekijk de hele aflevering van Andere Tijden.
In het kort
Churchill loodst Groot-Brittannië door WOII en ondersteunt de bevolking van continentaal Europa mentaal. Velen zien hem als oorlogsheld. Ook na de oorlog geeft hij de koers aan voor Europa.
Churchill verliest na de oorlog de verkiezingen in eigen land en heeft voldoende tijd om een nieuw thema te initiëren. Hij pleit voor een Europese unie om vrede, veiligheid en vrijheid te garanderen.
Na de oorlog begint Churchill aan een tour door Europa. In 1948 is hij toe aan Nederland waar hij in de Ridderzaal pleit voor een verenigd Europa.
Churchill verblijft bij de koninklijke familie voor zijn plezier. Hij is bovendien de peetvader van prinses Christina.
Voor een grote menigte op de Dam spreekt Churchill weer over Europa. Hij doet uitspraken als: “Hier ben ik thuis. Ik ben ook een burger van dit land” en “Ik ben een Europeaan”.
Churchill heeft altijd een sterke mening gehad, maar spreekt zichzelf ook regelmatig tegen. Hij streeft na de oorlog naar een Europese unie, maar het is onduidelijk welke rol hij daarbij zag voor Groot-Brittannië.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
