Is het erg dat Nederland miljarden staatsschuld heeft?
Is het erg dat Nederland miljarden staatsschuld heeft?
Laatste update: 16-02-2023
Ieder huishouden moet zijn kasboekje op orde hebben. Ook de Nederlandse overheid geeft jaarlijks een overzicht van de inkomsten en uitgaven. Onze staatsschuld is momenteel miljarden hoog. Hoe erg is het om als overheid zo'n schuldenlast te hebben? En waarom presenteert de regering altijd op Prinsjesdag de Miljoenennota en de Rijksbegroting?
Redacteur: Marjolein Koster
Waarom is Prinsjesdag zo belangrijk?
Prinsjesdag, de derde dinsdag van september, is de feestelijke opening van het nieuwe parlementaire jaar. De regering presenteert de plannen voor het komende jaar in de vorm van de Miljoenennota en de Rijksbegroting. Prinsjesdag is daarmee ook een belangrijke deadline voor ministeries om naartoe te werken. Omdat een Rijksbegroting zo’n ingewikkeld geheel is, waarin op allerlei gebieden zowel ideologisch als financieel overeenstemming gevonden moet worden, beginnen de ministeries hier ruim op tijd aan.
Prinsjesdag
Wat gebeurt er eigenlijk allemaal op Prinsjesdag? Wist je bijvoorbeeld dat de traditie al bestaat sinds 1814? En waarom dragen vrouwen die dag eigenlijk een hoedje? Je leest het hier.
Voorafgaand aan Prinsjesdag is de presentatie van de Voorjaarsnota op 1 juni. Het is een belangrijk moment omdat daarin staat welke mee- en tegenvallers er zijn en hoeveel geld er dus beschikbaar is voor het komende jaar. De regering heeft dan tot aan Prinsjesdag de tijd om die veranderingen te verwerken. Dit zorgt vaak voor intensieve onderhandelingen tussen de regeringspartijen.
Wanneer begint de overheid met het maken van haar begroting en welke belangrijke deadlines zijn er? Meer video's over Prinsjesdag vind je op de website van de Rijksoverheid.
De begroting is een wet en moet voor 31 december worden aangenomen door de Eerste en Tweede Kamer, anders mag de overheid dat geld het komende jaar niet uitgeven. Prinsjesdag zelf staat ook in de wet verankerd. Zelfs als er geen regering is, zoals in 2017, gaat Prinsjesdag door. Alleen is er dan geen nieuw beleid en vinden er geen algemene beschouwingen plaats.
Omdat er tijdens Prinsjesdag 2017 nog geen nieuw kabinet is, vindt er een Prinsjesdag plaats zonder nieuw beleid.
Wat staat er allemaal in de Rijksbegroting en de Miljoenennota en waarom zitten deze in een koffertje?
De Rijksbegroting is een overzicht van alle begrotingen en geeft inzicht in de inkomsten en uitgaven van de verschillende ministeries. Het ministerie van Financiën schrijft ook een stuk over het belastingplan voor het komende jaar. De Miljoenennota geeft daar een toelichting op.
Het koffertje speelt een belangrijke rol tijdens Prinsjesdag, maar veel mensen weten eigenlijk niet wat er in dat koffertje zit.
De Miljoenennota en de Rijksbegroting zitten in een koffertje. Dat is een traditie waarmee minister van Financiën Pieter Lieftinck in 1947 begonnen is. Hij wil de eerste Rijksbegroting na de Tweede Wereldoorlog in stijl aanbieden aan de Tweede Kamer. Een aantal jaren later dreigt de traditie alweer te eindigen, omdat minister Henk Hofstra de Rijksbegroting gewoon in een aktetas meeneemt naar het Binnenhof, maar vanaf 1964 is het koffertje door minister Johan Witteveen weer in ere hersteld. Overigens zitten niet de hele Rijksbegroting en Miljoenennota in het koffertje, daarvoor zijn de documenten te omvangrijk.
Memorabele koffertjes
In de Rijksbegroting staat wat de ministeries willen bereiken, hoe ze dat gaan doen en wat dat gaat kosten. De individuele begrotingen van de ministeries zijn allemaal wetsvoorstellen die de Eerste en de Tweede Kamer nog moeten beoordelen en goedkeuren. De Miljoenennota daarentegen geeft een overzicht van de belangrijkste plannen en keuzes en geeft inzicht in de financiële en economische situatie van Nederland.
Daarnaast zijn er nog de doorrekeningen van het Centraal Planbureau (CPB). Deze organisatie maakt voorspellingen over hoe de plannen van de regeringen zullen uitwerken. Het is niet zo dat zo dat de regering altijd doet wat volgens het CPB het meest gunstig is, maar ze houdt in het maken van de keuzes wel rekening met de ramingen en doorrekeningen.
Hoewel er veel berekeningen aan vooraf gaan, zitten zowel het CPB als de regering er ook wel eens naast.
Op de derde woensdag in mei is het Verantwoordingsdag, ook wel Woensdag Gehaktdag genoemd. Dan presenteert het kabinet het Financieel Jaarverslag van Nederland, waarin te lezen is hoe effectief het beleid is geweest en hoe goed het geld besteed is.
Op de Verantwoordingsdag van 2016 is de Algemene Rekenkamer kritisch op het ministerie van Defensie.
Waarom lekt de Miljoenennota zo vaak uit?
Al jarenlang maken parlementair journalisten er een sport van om informatie uit de Miljoenennota los te peuteren en te verspreiden, voordat deze officieel bekend is. Journalisten doen dit om als eerste bepaalde informatie te hebben en zo een primeur te kunnen brengen.
Van oudsher krijgen journalisten de uitnodiging om op de vrijdag voor Prinsjesdag de Rijksbegroting en de Miljoenennota in ontvangst te nemen. Ze moeten dan wel een embargo ondertekenen en beloven niet voor Prinsjesdag hierover te berichten. Journalisten hebben zo het hele weekend de tijd om deze enorme stapel papieren uit te pluizen en om stukken te schrijven. Omdat steeds meer journalisten het embargo schenden en wél voor Prinsjesdag informatie naar buiten brengen, besluit premier Jan Peter Balkenende in 2009 dat journalisten de Miljoenennota helemaal niet meer van tevoren krijgen.
Het is bijna traditie dat informatie uit de Miljoenennota elk jaar lekt. In 2009 is het Paul Tang, toenmalig Tweede Kamerlid voor de PvdA, die informatie aan de NOS geeft.
Sindsdien is er een kat-en-muisspel tussen de Haagse politiek en de journalistiek. Parlementair journalisten jagen op de informatie om een scoop te kunnen brengen. De regering past de embargoregeling regelmatig aan en doordat er eigenlijk altijd informatie gelekt wordt (soms door politici zelf), is het ook steeds minder belangrijk alle informatie geheim te houden. De laatste jaren presenteert het CPB ook de Macro Economische Verkenningen, de verwachtingen voor de economie voor het komende jaar, al voor Prinsjesdag zelf.
Journalisten zijn er op gebrand om nog voor Prinsjesdag 'gelekte' informatie uit de Miljoenennota te kunnen brengen, zoals bijvoorbeeld parlementair verslaggever Frits Wester van RTL.
Het satirische programma Zondag met Lubach maakt een karikatuur van parlementair verslaggever Frits Wester en introduceert de term Fritsjesdag.
Waarom mag een overheid miljarden in het rood staan? En hoe erg is dat?
De begroting die de regering op Prinsjesdag presenteert is niet altijd sluitend. Vaak is er een begrotingstekort. Om dat tekort aan te vullen leent de overheid geld en hierdoor ontstaat er een staatsschuld. Soms is er ook een begrotingsoverschot, waardoor de staatsschuld weer iets afneemt. Eigenlijk is het helemaal niet erg dat de staatsschuld miljarden bedraagt, maar er zitten grenzen aan wat een houdbare hoogte is.
In het Europese Stabiliteitspact zijn afspraken over de hoogte van de staatsschuld. Dat moet ook wel, want we delen dezelfde munt en een groot aantal landen is daarmee afhankelijk van elkaar. Het begrotingstekort mag niet meer dan 3% van het BBP zijn en de staatsschuld, dus de som van al die tekorten, mag niet meer dan 60% van het BBP zijn. Dit klinkt alsof het veel is, maar vergelijk dit maar eens met je eigen financiële situatie wanneer je bijvoorbeeld een huis koopt en een hypotheek afsluit. In zo’n geval leen je soms wel vijf keer je jaarlijkse inkomen. Eigenlijk heeft de gemiddelde inwoner van Nederland vaak relatief gezien een veel hogere schuld dan de Nederlandse overheid. In 2019 is de Nederlandse staatsschuld iets minder dan 48,8 % van het BBP. Hierdoor is er voor de overheid voldoende ruimte in 2020 om tijdens de coronacrisis vele miljarden noodsteun te geven om bedrijven en werknemers door de crisis te helpen. Ook de lage rente is daarbij voordelig.
Het is dus helemaal niet erg dat de Nederlandse overheid miljarden schuld heeft. Soms moeten er namelijk investeringen worden gedaan voor de lange termijn. De kosten van de bouw van een brug bijvoorbeeld. Het lastige bij een overheidsbegroting is alleen dat deze kosten niet jaarlijks als afschrijving op een begroting gezet worden, zoals een bedrijf dat doet, maar in één keer uitgegeven worden. Veel investeringen zijn ook lastig in geldwaarde uit te drukken, zoals bijvoorbeeld onderwijs of gezondheidszorg. De Rekenkamer kijkt wel naar de waarde van deze investeringen en telt bruggen, wegen, gebouwen etc. als bezittingen mee in de berekening. Maar uiteindelijk hanteert de overheid een simpel kasboekje van inkomsten en uitgaven.
Inkomsten en uitgaven van het Rijk
De overheid kan haar tekorten redelijk makkelijk aanvullen. Zo’n 40-50% van de inkomsten komt namelijk uit belastingen en wanneer een te groot begrotingstekort dreigt, kan de overheid de belasting verhogen. De mensen die de belasting moeten betalen, vormen dezelfde bevolking die aflossing zal krijgen, bijvoorbeeld door lastenverlichting. De een betaalt 10 euro, de ander ontvangt het, direct of indirect.
Als blijkt dat er een tekort is op de begroting, kan de regering op allerlei manieren zorgen voor extra inkomsten. Belastingverhoging is altijd een impopulaire maatregel.
Een andere reden waarom een staatsschuld niet erg is, is omdat de overheid in tegenstelling tot een persoon nooit komt te overlijden. Maar als een bank geld aan je leent, stelt die daaraan strenge voorwaarden. De bank wil er namelijk zeker van zijn dat je het uitgeleende geld ook weer terugbetaalt. Een overheid daarentegen heeft eindeloos de tijd om terug te betalen, waardoor het dus niet nodig is de totale schuld af te lossen.
Een overheid kan niet failliet gaan, zoals een bedrijf. Maar wanneer de staatsschuld té hoog oploopt en de kans steeds groter wordt dat die niet meer terugbetaald kan worden, wil niemand meer geld aan de overheid lenen. De overheid zou dan ook zijn oude schulden niet meer terug kunnen betalen. Dat verklaart waarom er af en toe toch een land figuurlijk failliet raakt.
Griekenland heeft al jarenlang te maken met een krimpende economie, een begrotingstekort en een oplopende staatsschuld. Met de steun van het IMF en de EU is Griekenland voorlopig gered.
Van wie leent de Nederlandse overheid dat geld? En controleert iemand dat?
Door belastingen te innen, ‘leent’ de overheid dus van haar eigen bevolking. Daarnaast kopen bijvoorbeeld banken en pensioenfondsen staatsobligaties. Zij lenen geld uit aan de overheid, die op haar beurt de afspraak aangaat dat bedrag binnen een bepaalde tijd met een rentepercentage terug te betalen. Net als met een gewone lening. Doordat de economie groeit en door de inflatie kan een overheid dat doen zonder daaraan verlies te lijden. Staatsobligaties zijn een veilige manier van leningen verstrekken, omdat overheden vaak meer bezittingen dan schuld hebben en dus een veilig onderpand hebben.
Er zijn ook buitenlandse partijen die staatsobligaties kopen en dat gebeurt steeds meer. Voor investeerders is het ook een manier van risico’s spreiden. Wanneer het bankenstelsel van het ene land in elkaar stort, heb je altijd nog ergens anders een potje geld.
In principe speelt de Europese Centrale Bank (ECB) geen rol in dit geheel. Tot 2015. Om de slecht draaiende economie te stimuleren start de ECB een opkoopprogramma, waarbij ze euro’s de economie induwt door zelf tweedehands staatsobligaties op te kopen. Zo moedigt de ECB investeringen aan en krijgt de rente een oppepper. Onder andere de Amerikanen, Britten en Japanners doen dit al eerder, maar het is in de regel uitzonderlijk crisisbeleid.
Het opkoopprogramma van de ECB uit 2015 is erg omstreden onder economen.
Controle van alle inkomsten en uitgaven van de regering gebeurt door de Tweede Kamer en ook de Rekenkamer moet goedkeuring geven. Ook de Raad van State kijkt naar de financiële plannen en geeft hier advies over.
Wordt de staatsschuld ook wel eens afgelost?
Ja. Sinds 2016 is er in Nederland een begrotingsoverschot, waardoor de staatsschuld in de jaren erna afneemt. Door een goed draaiende economie, hogere belastingen en minder uitgaven kan de overheid wat extra schulden afbetalen. Hierdoor daalde de staatsschuld van 62 procent in 2016 naar 48,8% van het BBP in 2019. Hiermee zit Nederland ruim onder wat maximaal is toegestaan volgens het Europese Stabiliteitspact.
De overheid heeft hierdoor wat extra geld in de portemonnee. Dat vormt een buffer als het weer slechter gaat met de economie. Zoals in 2020 als het coronavirus de economie platlegt. Het zou rampzalig zijn als een overheid geen staatsschuld heeft, want dat zou namelijk betekenen dat de regering niet investeert en te veel geld van haar inwoners int.
In het kort
Prinsjesdag is de feestelijke opening van het nieuwe jaar en de regering presenteert haar nieuwe plannen. Dit is tegelijkertijd een deadline om de begroting rond te hebben.
De Rijksbegroting is een overzicht van alle begrotingen van de ministeries. De Miljoenennota geeft inzicht in de financiële en economische situatie van Nederland.
Voor parlementair journalisten is het een sport als eerste de informatie uit de Miljoenennota te krijgen om zo een primeur te brengen.
Omdat de miljarden schuld ten opzichte van het Bruto Binnenlands helemaal niet zo veel is, is het niet erg dat de staatsschuld zo hoog is.
De Nederlandse overheid 'leent' geld van haar eigen inwoners door belastingen te innen. Daarnaast kopen binnenlandse en buitenlandse investeerders staatsobligaties.
Sinds 2016 is er in Nederland een begrotingsoverschot, waardoor de staatsschuld de afgelopen jaren afneemt van 62 naar 48,8% van het bbp. Tijdens de coronacrisis in 2020 neemt de staatsschuld weer met miljarden toe door noodsteun aan bedrijven en werknemers.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
