Worden mensen beter van een bedevaart?

Bedevaarten bestaan al zo lang als de mensheid. Voor veel gelovigen is een bedevaart een belangrijk onderdeel van hun (geloofs)leven. Het is een grote gebeurtenis, een spirituele ervaring, een droom waar ze jaren naartoe leven. Tijdens een bedevaart nemen gelovigen even afstand van de dagelijkse beslommeringen en ontmoeten ze onderweg andere gelovigen. Het samenzijn met veel geloofsgenoten geeft ze een goed gevoel dat lastig uit te leggen is aan ongelovigen. Samen toeleven naar hetzelfde doel zorgt voor verbinding en een sterke gemeenschapszin. Bovendien geeft het verdieping in het geloof. Pelgrims spreken van sidderingen die door hen heen gaan, ze krijgen tranen in hun ogen van blijdschap en een sterk gevoel van voldoening wanneer ze op de plaats van bestemming aankomen of de rituelen voltooien.

Op de plaats van bestemming bidden pelgrims, bijvoorbeeld om vergeving van hun zonden of om hun God te danken dan wel een gunst te vragen. Doordat de pelgrims op een heilige plaats zijn, ervaren ze dat ze dichter bij God staan. Sommige pelgrims zien een bedevaart ook als onderdeel van de goede werken die ze moeten doen.

Soms gaan gelovigen op reis om te bidden om genezing. Op die manier wordt Lourdes in Frankrijk bekend. Cultureel-antropologe Catrien Notermans vindt in haar onderzoek echter ook hele andere beweegredenen om naar Lourdes te gaan. Het gaat veel gelovigen helemaal niet om genezing van een ziekte, maar ze zien Lourdes als een plek om verdriet te verwerken en te rouwen om de ziekte of het verlies van dierbaren. De plek is voor hen een bevrijding van het dagelijks leven waarin dat niet (meer) mag. In Lourdes kunnen pelgrims zich identificeren met Maria, die als moeder van Christus ook veel verdriet gehad heeft.

Uit onderzoek van Marjo Buitelaar van de Rijksuniversiteit Groningen blijkt dat de hadj naar Mekka steeds belangrijker is voor moslims in het Westen om hun identiteit te bepalen. Tijdens de hadj in Mekka is iedereen gelijk en telt alleen het feit dat je moslim bent. Dat versterkt de gemeenschapszin.

Omdat een lange voettocht fysiek zwaar is, zien sommige mensen een pelgrimstocht ook als een manier om te tonen wat ze voor hun geloof over hebben. Christenen doen het als boetedoening voor de kruisiging van Jezus, om zo ook een deel van de pijn van Jezus te voelen. In het verleden legt de kerk zelfs pelgrimstochten op aan mensen die een erge zonde begaan hebben.

Maar ook niet-religieuzen gaan op bedevaart. Archeologische vondsten laten zien dat al voor de komst van het christendom mensen uit allerlei landen naar Stonehenge in het Verenigd Koninkrijk gaan in de hoop op genezing. Daarnaast zijn graven of standbeelden van overleden leiders, muzikanten of schrijvers soms ook een soort bedevaartsoord. Mensen gaan ernaartoe om die persoon te eren, te herdenken, samen te zijn met anderen of het gedachtegoed van die persoon te doen herleven. Zonder religie zijn deze 'leiders' ook een soort heiligen geworden.

In het Westen zijn mensen steeds minder vaak religieus, maar er is wel behoefte aan spiritualiteit. Een recent voorbeeld is de Walk of Wisdom: een tocht van 136 kilometer rondom Nijmegen. Tijdens de dagenlange wandeling ligt de focus op bezinning. 

Elk jaar reizen gemiddeld 6 miljoen katholieken vanuit de hele wereld naar Lourdes in het zuiden van Frankrijk. In 1858 ziet de 14-jarige Bernadette in een grot in de omgeving verschijningen van de Heilige Maagd Maria. Die vertelt haar op zoek te gaan naar een bron, die water met genezende krachten bezit. Sinds 1905 is er zelfs een 'Bureau van de medische vaststellingen' om officiële genezingen te autoriseren en februari 2018 is de 70ste wonderlijke genezing officieel door de katholieke kerk erkend.

Vanaf midden jaren 50 reizen jaarlijks honderden gehandicapte en zieke kinderen met een speciale trein vanuit Nederland naar Lourdes. Ze hopen hier op een wonder, op genezing. In een aflevering van Andere Tijden vertelt een aantal mensen over deze ervaring.

Op veel plekken, ook in Nederland, vind je Lourdesgrotten: kopieën van de grot waar Maria is verschenen. Mensen maken deze grotten, omdat het niet voor iedereen mogelijk is naar Lourdes af te reizen. Het is onbekend hoeveel het er precies zijn, maar de organisatie Lourdesgrotten in Nederland heeft er al meer dan 100 geïnventariseerd. Misschien staat er in jouw woonplaats ook wel één.

Santiago de Compostella in Spanje is vooral bekend vanwege de weg ernaartoe. Er zijn verschillende officiële wandelroutes door Spanje en Frankrijk die uiteindelijk leiden naar het graf van apostel Jakobus. Onderweg komen de pelgrims stempelposten tegen en slapen ze in eenvoudige herbergen. Bij voltooiing van de afstand (te voet, op de fiets of per paard) krijgen zij de Compostela, een oorkonde. Deze krijgen zij alleen wanneer het motief van de tocht religieus is. Niettemin lopen steeds meer mensen de route vanwege cultuurhistorisch besef, om na te denken over het leven of simpelweg als fysieke uitdaging.

Jeruzalem is voor verschillende religies een belangrijk bedevaartsoord. Christenen komen hier, omdat het de stad is waar Jezus sterft en weer opstaat uit de dood. Pelgrims lopen over de Via Dolorosa, de weg die Jezus loopt wanneer hij gekruisigd wordt, naar de Heilige Grafkerk. Joden komen hier vanwege de Klaagmuur. Hier aanbidden zij de God van Israël en beklagen zij zich over het feit dat de Joodse Tempel, waar de Tempelberg naar vernoemd is, in het jaar 70 verwoest is. Op diezelfde Tempelberg staan de Rotskoepel en de Al Aqsamoskee, twee islamitische heiligdommen. Bovendien droomt de profeet Mohammed over een bezoek aan de hemel vanuit deze plek.

Veel plekken in het Midden-Oosten zijn belangrijk voor gelovigen, omdat zowel de Bijbel als de Koran zich hier afspelen. Om die reden gaan ook protestantse christenen graag naar Bethlehem, de geboorteplaats van Jezus, en Nazareth, de plaats waar Jezus opgroeit. Christenen zien de reis dan vooral als manier om de verhalen uit de Bijbel beter in context te kunnen plaatsen.

De belangrijkste bedevaart voor moslims is de hadj naar Mekka. Het is een van de vijf zuilen van de islam en het is verplicht om minstens één keer in je leven te doen, mits je daartoe fysiek in staat bent en voldoende financiën daarvoor hebt. De stad Mekka ligt in Saoedi-Arabië en is volgens de overlevering de geboorteplaats van de profeet Mohammed, de boodschapper van Allah. De hadj vindt plaats op specifieke momenten, namelijk tussen de 8e en 13e dag van de 12e maand van de islamitische kalender.  

Ruim 2 miljoen moslims bezoeken dan verschillende heilige plekken, waaronder de Grote Moskee, met in het midden op het plein de Kaäba. De profeet Ibrahim bouwt deze stenen kubus nog voordat de islam ontstaat als heilige plaats om God te aanbidden. Om de Kaäba hangt een zwart doek, waarop in het goud Koranteksten geschreven zijn. Het belangrijkste onderdeel van de Kaäba is de Zwarte Steen, die in een hoek van het bouwwerk zit. Pelgrims moeten deze aanraken en lopen vervolgens als ritueel zeven keer rond de Kaäba terwijl ze smeekbeden uitroepen. Daarnaast zijn er nog andere rituelen en bezoeken de bedevaartgangers meerdere heilige plekken in de omgeving van Mekka.

Ook buiten de hadj kun je als moslim op bedevaart naar Mekka, dat heet dan de umrah. Overigens mogen niet-moslims Mekka niet in.

Binnen de sjiitische islam is de Iraakse stad Karbala erg belangrijk. Tijdens de jaarlijkse bedevaart Arbaeen herdenken miljoenen pelgrims de moord op imam Hoessein, de kleinzoon van profeet Mohammed. Het is de heiligste dag voor de sjiieten. Normaal mogen er geen Westerse journalisten aanwezig zijn bij de herdenking, maar in 2014 lukt het Nieuwsuur hier een reportage te maken.

Een andere massale en bekende bedevaart is die van de hindoes naar de heilige rivier de Ganges. Miljoenen mensen komen hier elk jaar om zichzelf te reinigen. Dat doen zij door zich met het water van de rivier te wassen. Eens in de twaalf jaar is er een festival van 55 dagen om de riviergodin Ganga te aanbidden. Dit feest heet Kumbh Mela en er zijn vier steden (Allahabad, Haridwar, Ujjain en Nashik) die om de beurt tientallen miljoenen hindoes ontvangen. Op de drukste dag loopt dit aantal op tot 30 miljoen. In sommige steden staan andere heilige rivieren centraal.

Als hindoes overlijden wordt, indien mogelijk, hun as in de Ganges uitgestrooid. Een andere belangrijke bedevaart binnen het hindoeïsme is de Char Dham, een tocht langs vier plaatsen in het Himalayagebergte in India. De afstand tussen die plaatsen is soms wel honderden kilometers en er zitten flinke klimmen in de route. Het afleggen van de Char Dham is een spirituele verplichting voor hindoes.

Ook Mekka heeft te maken met een enorme groei aan bedevaartgangers. Volgens de Saoedische autoriteiten ligt het aantal in 1955 nog op minder dan 100.000, terwijl er naar schatting nu elk jaar 2 miljoen moslims op bedevaart naar Mekka gaan. De enorme toestroom van pelgrims levert soms grote problemen op. Zo leidt het uitbreken van paniek in de mensenmassa enkele keren tot dodelijke slachtoffers. Dat gebeurt vooral bij Mina, een vallei buiten de stad Mekka, waar mensen naartoe gaan voor het ritueel van het Stenigen van de Duivel. 2015 is tot nu toe het dodelijkste jaar. Hoeveel doden er zijn gevallen is niet duidelijk omdat de Saoedische regering het aantal niet bevestigt, maar de cijfers lopen uiteen van een paar honderd tot ruim 2000.

Hoewel er vanwege veiligheid officieel een limiet gesteld is van 2 miljoen pelgrims voor de hadj naar Mekka, komen er naar schatting elk jaar grotere aantallen naar de bedevaartplaats. De hadj is immers ook een grote bron van inkomsten voor Saoedi-Arabië en het is in het voordeel van de autoriteiten dat reisbureaus meer pakketten verkopen. De kritiek is dat de commercie de heilige ervaring zou overschaduwen. Mekka is overigens overigens niet de enige plek waar dat gebeurt. Diverse bedevaartsoorden worden steeds meer een soort commerciële hubs, met meer hotels dan huizen en een overdaad aan winkels die religieuze souvenirs verkopen.