Waarom gaan mensen vreemd?

Er zijn veel onderzoeken gedaan naar de redenen om vreemd te gaan, zowel door seksuologen als biologen. Maar voor je de vraag “Waarom gaan we vreemd?” kunt beantwoorden, zou je eerst moeten kijken naar wat we eigenlijk verstaan onder vreemdgaan. De Dikke van Dale is in ieder geval eenduidig: “seks hebben met een ander dan de vaste partner.” Maar flirten, zoenen of verliefd worden op een ander dan? En vallen sexting, masturberen of het bezoeken van een prostituee onder vreemdgaan? Voor iedereen is dat anders; het begrip verschilt per cultuur en persoon.

Om je relatie goed te houden hebben we volgens The Book of Life[2] een mengsel nodig van twee ingrediënten: nabijheid en afstand. We hebben voor een deel behoefte aan nabijheid: intiem met iemand zijn en elkaars gedachten willen weten. Maar we hebben ook behoefte aan afstand, om een gevoel van vrijheid en identiteit te behouden. Onevenwichtigheid in deze behoeftes zou tot affaires kunnen leiden, aldus The Book of Life.

Psycholoog Brendan P. Zietsch levert een andere verklaring voor vreemdgaan: hij zoekt de oorzaak in de hormoonhuishouding.[4] In een onderzoek met 7.400 tweelingen, die allemaal minstens een jaar lang een relatie hebben, onderzoekt hij het verband tussen overspeligheid, het antidiuretisch hormoon (ADH) en het hormoon oxytocine. Deze hormonen hebben invloed op vertrouwen, empathie en sociale binding. Variaties in deze hormonen kunnen het seksuele gedrag van mensen beïnvloeden en een rol spelen bij monogamie. Zo is de productie van ADH bij monogame diersoorten veel hoger dan bij polygame soorten.

Uit het onderzoek[5] van Zietsch blijkt dat vrouwen met een laag ADH-niveau vaker vreemd zouden gaan. Bij mannen is er geen effect gevonden. Voordat je nu meteen je vriendin of vrouw laat testen op haar hormonen of genen: in deze onderzoeken zijn relationele verbanden gevonden, en geen oorzakelijke. Daarnaast bepaalt een eenvoudige genetische variant of een laag gehalte van een hormoon zelden enkel het gedrag en zijn er ongetwijfeld veel andere factoren die bijdragen aan overspel.

Op het moment dat je verliefd bent, ben je extreem seksueel bezitterig. Volgens Fisher heeft dit een evolutionaire functie: het trekt twee mensen tot elkaar aan, zodat ze sterk genoeg zijn om als een team baby’s groot te brengen. Fisher ontdekt activiteit in een heleboel hersengebieden en stelt dat liefde geen gevoel is, maar een drijfveer. Een soort motor van het verstand, die je dingen laat doen. Het brein kent verschillende drijfveren die geëvolueerd zijn vanuit het doel om te reproduceren.

De eerste is de seksdrijfveer: het verlangen naar seksuele bevrediging. Deze laat je zoeken naar een hele reeks partners. De tweede is romantische liefde. De verrukking en obsessie van liefde is geëvolueerd om je in staat te stellen je energie te focussen op één persoon, waarmee je tijd en energie bespaart. En het derde breinsysteem is gehechtheid: het gevoel van kalmte en veiligheid dat je voelt voor een langetermijnpartner. Waarschijnlijk geëvolueerd om iemand voor langere tijd te ‘tolereren’, zodat je lang genoeg samenblijft om een kind groot te kunnen brengen

Waarom mensen vreemdgaan verklaart Fisher als volgt: de drie drijfveren in het brein zijn niet altijd met elkaar verbonden. Je kan diepe gehechtheid voelen voor een langetermijnpartner én intense romantische liefde voor iemand anders, terwijl je seksdrive voelt voor iemand die losstaat van je andere partners. Kortom, we zijn in staat om meerdere mensen tegelijkertijd lief te hebben. Vreemdgaan is dus niet afwijkend gedrag van het brein, maar logisch te verklaren. Fisher stelt dat we geen dieren zijn die gemaakt zijn voor geluk; we zijn dieren die gemaakt zijn om zich voort te planten.

De maatschappelijke norm (in het westen) is monogamie. Al meer dan een eeuw zou hier een algemeen geaccepteerde uitleg voor zijn. Psycholoog en auteur van Sex at Dawn[7] Christopher Ryan legt het als volgt uit: “Mannen willen van oudsher seksueel vrij zijn en hun zaad verspreiden. Vrouwen willen exclusiviteit en kiezen het liefst een verzorger, omdat ze kwetsbaar zijn en de kinderen verzorgd moeten worden.” Inderdaad: mannen produceren een enorme hoeveelheid sperma en hoeven niet per se te investeren in hun kinderen, terwijl vrouwen meestal maar één eicel hebben om te laten bevruchten, gevolgd door negen maanden zwangerschap en jarenlang zorgen voor een kind. “Vrouwen zijn daarom kieskeuriger in het kiezen van een partner en zoeken vastigheid,” aldus Ryan.

Volgens evolutiebiologen zijn mannen bezitterig en willen ze niet dat hun vrouwen vreemdgaan. Als een vrouw een kind krijgt, is het namelijk zeker dat ze er genetisch verbonden mee is. Een man weet echter niet altijd honderd procent zeker dat hij de biologische vader is: een monogame relatie is als het ware een controlemiddel voor de man. Er is echter een klein probleem met deze theorie van promiscue, bezitterige mannen en ingetogen, kieskeurige vrouwen: vrouwen gaan namelijk evenveel vreemd als mannen.

Monogamie kan als een recente uitvinding worden gezien. Bij het ontstaan van de landbouw, ontstaat ook een enorm belang voor eigendomsrechten. Trouwen is dé manier om meer rijkdom of mankracht in de familie te krijgen en een huwelijk gaat via zakelijke contracten. “Hoe meer ik het bestudeer, hoe meer ik overtuigd raak dat het huwelijk is uitgevonden om familie uit te breiden en schoonfamilie te krijgen, en niets te doen had met de relatie tussen man en vrouw,” stelt Stephanie Coontz, auteur van Marriage, A History.[8]

Het idee om te trouwen uit liefde, ontstaat pas in de zeventiende eeuw, in westerse maatschappijen. De opkomst van het individualisme zorgt ervoor dat mannen en vrouwen, in plaats van een huwelijk te sluiten volgens regels van de kerk of van de ouders, zelf de liefde gaan vinden.

Mannen en vrouwen zouden samen een geheel vormen. Ze zijn tegenovergestelden die elkaar aanvullen: mannen agressief en beschermend, vrouwen verzorgend en ingetogen. Vanaf dan is het ‘verraad’ wanneer je naast je officiële partner ook nog een ander hebt. In die tijd ontwikkelt zich ook de evolutionaire biologie, geleid door mannelijke wetenschappers zoals Charles Darwin, Sir Patrick Geddes en Francis Galton. Zij gebruiken hun theorieën van seksuele selectie om genderrolpatronen te verklaren, die aansluiten bij het monogame leven.

Vaak denkt men dat de mens van nature een monogame ‘diersoort’ is. In de tijd dat mensen leven als jagers en verzamelaars, is het echter normaal dat seksuele partners gedeeld worden. Dit creëert namelijk een gemeenschappelijk ouderschap waarin iedereen in de stam zich over de kinderen ontfermt, die zo een beter kans hebben om te overleven. Het is dan ook niet verrassend dat mensen in sommige culturen nog altijd niet monogaam zijn. In het dierenrijk komt volledige seksuele monogamie bij zoogdieren bijna niet voor. Onze meest naaste familie zijn chimpansees en bonobo’s: die zijn alles behalve monogaam. Aspecten in de bonobo-anatomie zijn door de evolutie aangepast aan promiscuïteit en daar zien we ook veel van terug in de mens. Dit zou suggereren dat ook wij evolutionair niet-monogaam zijn.

Niet iedereen is er van overtuigd dat dat waar is. Tuurlijk, het is een simpele, logische gedachte, die aansluit bij onze culturele stereotypen. Maar wanneer we naar de rijke verscheidenheid in het dierenrijk kijken, stuiten we op een tegenstrijdigheid: vrouwtjes van veel soorten blijken niet zozeer passief, bedeesd en monogaam te zijn, maar juist actief, sterk en maar al te graag bereid om met meer dan een mannetje te paren. Volgens menselijke gedragsecologen komt in ongeveer de helft van de (menselijke) samenlevingen ontrouw van vrouwen (zeer veel) voor.

Daarnaast ontwikkelen wetenschappers aan de Universiteit van Texas in 2016 de ‘mate-switching hypothesis’[9]: vrouwen zouden altijd op zoek zijn naar een betere partner om mee samen te zijn. Zo hopen ze iemand te vinden die hen een betere toekomst of een veilig gevoel kan geven; een affaire als een soort back-up wanneer hun huidige relatie strandt.

Het begrip seksuele selectie van Darwin getuigt van een briljant inzicht - het verklaart echter niet alles. Als er al een verschil is in seksueel gedrag tussen mannen en vrouwen, dan zou je kunnen zeggen dat vrouwen selectiever zijn dan mannen. Maar als je kieskeurig bent, wil dat niet zeggen dat je een partner hebt en daar je hele leven bij blijft.

Het idee van Darwin, dat mannen superieur zijn aan vrouwen, houdt in de evolutiewetenschap lang stand. Waarschijnlijk omdat het precies aansluit hoe man-vrouwrollen in onze maatschappij voor lange tijd zijn vormgegeven. Monogamie is dus eigenlijk een sociaal construct om rolpatronen en sociale orde te bevestigen. Of zoals David Barash, auteur van The Myth of Monogamy[10], zegt: “Monogamie is niet natuurlijk. En omdat het niet natuurlijk is, moeten we erkennen dat het iets is waar we voor moeten werken als we het willen hebben. Een van de dingen die ons als mens bijzonder interessant maakt, en misschien zelfs wel uniek in het dierenrijk, is ons vermogen onnatuurlijke dingen te doen.”