Zijn Egyptische feministen een voorbeeld voor vrouwen in andere Arabische landen?

Shaarawi komt ter wereld in 1879 in een gegoede familie en als dochter van Mohammed Sultan, een voorname politicus. Ze groeit op in een harem en wordt al jong uitgehuwelijkt aan een veel oudere neef. Ze krijgen samen twee kinderen. Ze gaat studeren en helpt in 1908 mee met de oprichting van een seculiere, filantropische organisatie voor medische hulp aan vrouwen en kinderen.

Shaarawi is politiek actief, organiseert demonstraties en literaire salons, ze lanceert twee feministische vrouwenbladen en schrijft haar memoires die in 1986 in Engelse vertaling uitkomen onder de titel Harem Years: The Memoirs of an Egyptian Feminist. Die literaire salons zijn een traditie in verschillende Arabische landen waar vrouwen de salons runnen en bijeenkomsten en avonden organiseren, met debatten en voordrachten. De salon van Shaarawi reikt ook literaire prijzen uit en de leden van de Egyptische elite bezoeken de salon graag.  

Als je kijkt naar de positie van de Egyptische vrouw, dan zie je dat die sterk mee beweegt met de politieke ontwikkelingen van het land. Ten tijde van de Britse bezetting van het land profileert Sharaawi zich als een nationalist en strijdt ze tegen de Britten. Na het overlijden van haar man richt ze zich op de vrouwenstrijd. Belangrijk doel van Shaarawi is het vrouwenkiesrecht, maar de invoering daarvan maakt ze niet mee. Negen jaar na haar dood, in 1956, krijgt de Egyptische vrouw stemrecht, maar de strijd is nog lang niet gestreden.

Saadawi's betrokkenheid en activisme brengen haar regelmatig in de problemen. Zo wordt ze van haar huisartsenpost gehaald als ze een slachtoffer van huiselijk geweld wil helpen en ontslagen als directeur van het Ministerie van Gezondheid vanwege haar boek Vrouw en Seks en haar politiek activisme. Ze komt in de gevangenis en wordt door moslimfundamentalisten bedreigd vanwege haar kritiek op het geloof. Ook leeft ze een tijd lang in ballingschap terwijl ze aan Duke University en de University of Washington doceert, maar keert toch weer terug naar haar geboorteland. Tijdens de protesten van 2011 is ze te vinden op het Tahrirplein; in een interview zegt ze dat jonge mensen haar energie geven.

Saadawi is drie keer getrouwd geweest en drie keer gescheiden. Scheiden is lang bijna onmogelijk geweest voor vrouwen. Hoewel ze wettelijk gezien sinds 1929 recht hebben een scheiding aan te vragen, blijkt dat in de praktijk onmogelijk als de man niet meewerkt. Egyptische mannen kunnen scheidingen tientallen jaren tegenwerken. De mannen kunnen zelf wel hertrouwen, maar houden zo de vrouw gebonden en geketend aan zich. Want zolang een vrouw niet officieel gescheiden is, kan ze geen nieuw huwelijk aangaan. De juridische nachtmerrie die dit voor veel vrouwen is, wordt in 1975 inzichtelijk gemaakt in de succesfilm Ouridou Hallan (Ik wil een oplossing) met de populaire actrice Faten Hamama. Een film lang probeert ze het Kafkaëske juridische systeem te doorbreken om van haar man af te komen. De film maakt in die tijd zoveel indruk dat er een debat ontstaat en de regering de wet aanpast om het makkelijker te maken voor vrouwen te scheiden. In theorie dan, in de praktijk blijven de verhalen van vrouwen die door ex-mannen tegengewerkt worden. Ondanks de wettelijke moeilijkheden kent Egypte een hoog scheidingscijfer.

In 2005 komen realiteit en fictie samen: de jonge acteur Ahmed el Fishawi (zoon van een beroemd Egyptisch acteursechtpaar) wordt aangeklaagd door de onbekende Hind el Hennawi: ze zijn samen een onofficieel huwelijk aangegaan, El Hennawi wordt zwanger en El Fishawi neemt de benen. Normaliter zou de vrouw haar verlies nemen, maar El Hennawi stapt naar de rechter. De vader van El Hennawi verklaart op televisie dat zij hun dochter steunen en dat andere ouders dat ook zouden moeten doen om de onrechtvaardige praktijk en de onnodige schaamte af te breken. Het resultaat is een levensechte soap die zich jarenlang voortsleept met heuse cliffhangers. El Fishawi ontkent dat hij de vader is, maar moet na lang traineren en rekken bakzeil halen nadat een DNA test zijn ongelijk aantoont. Sindsdien zijn er meerdere rechtszaken geweest van (beroemde) vrouwen die hun ex-geliefden voor de rechter slepen.

Een paar jaar later, in 2008, wordt een belangrijke winst geboekt mede dankzij de Ramadanserie Qadiyat ra’y aam (‘Een publieke zaak’) over de verkrachting van drie vrouwen door drie mannen, waaronder een ministerszoon. Niet alleen worden de vrouwen nadrukkelijk geprofileerd als slachtoffers (in een samenleving waarin de vrouw vaak als oorzaak en dader wordt gezien), de serie kaart ook corruptie binnen het rechtssysteem aan waar de elite misbruik van maakt en het recht op abortus na een verkrachting. Door het debat dat ontstaat, vaardigt Al Azhar, het hoogste religieuze instituut van Egypte, een fatwa uit die vrouwen het recht geeft een abortus te ondergaan na een verkrachting. In diezelfde periode stelt de hoogste sjiitische geestelijke van Libanon dat vrouwen het recht hebben zich te verdedigen als hun man hen slaat.

In Egypte leggen de opstanden tegen Moubarak en daarna tegen de regering van moslimbroeder Morsi het seksuele geweld tegen vrouwen bloot. Niet alleen vrouwen die mee demonstreren op het Tahrirplein worden seksueel geïntimideerd, aangerand of zelfs verkracht, de simpele daad van op straat lopen is al reden voor mannen vrouwen lastig te vallen. Er ontstaat een breed protest tegen de praktijk van taharoush (ongewenste intimiteiten), hoofdonderwerp van de film Caïro 678 (2010) waarin vrouwen het heft in eigen hand nemen en wraak nemen op de mannen die hun lichamelijke integriteit schenden in de bus, op straat, overal.

In 2010 publiceert het Egyptische Centrum voor Vrouwenrechten een onderzoek waaruit blijkt dat 98 procent van de buitenlandse en 83 procent van de Egyptische vrouwen te maken heeft gehad met seksuele intimidatie. Tweederde van de mannen geeft toe zich er schuldig aan te hebben gemaakt. In de periode tussen 2011 en 2013, als de protesten in volle gang zijn, is de discussie het hevigst. Jonge feministen roeren zich en ageren tegen het gemak waarmee de ernst van seksuele intimidatie gebagatelliseerd wordt. Een jonge feministe is te gast in het programma van komiek Bassem Youssef ('de Egyptische Jon Stewart') en vraagt zich af waarom omstanders een vrouw wel helpen als haar tas wordt gestolen, maar niet wanneer haar waardigheid en lichamelijke integriteit geschonden wordt. Ook jonge mannen mengen zich in de discussie en lanceren een campagne waarin ze seksuele intimidatie veroordelen.

Bij de overheid hoeven de vrouwen in ieder geval niet aan te kloppen; om vrouwen te ontmoedigen de straat op te gaan voor de protesten, onderwerpt het leger hen aan 'maagdelijkheidstesten'. De gedachte hierachter is dat alleen slechte vrouwen zich tussen de mannen begeven en zij dus onmogelijk slachtoffer kunnen zijn. Samira Ibrahim is de eerste  vrouw die besluit de dokter aan te klagen die haar op haar maagdelijkheid test. Vrouwen die zich in weerwil van de overheid en de mannen op straat toch naar het Tahrirplein wagen, worden niet zelden hard aangepakt door het leger en de oproerpolitie.

Volgens recent onderzoek van Human Rights Watch is de positie van vrouwen in Egypte nog steeds zwaar achtergesteld, maar vrouwenorganisaties zetten de strijd voort en individuele vrouwen laten net zo goed een stempel achter, zowel in Egypte als in de omringende landen.

Zo veroorzaakt de tot dan onbekende blogster Aliaa el Mahdy een storm van verontwaardiging door een simpele naaktfoto van zichzelf te plaatsen op haar blog. In het kielzog van de ophef vindt er ook een interessante discussie plaats over naakt en waarom het vrouwelijk lichaam zo aanstootgevend wordt bevonden. Anderhalf jaar later, in 2013, besluit de Tunesische activiste Amina een foto van zichzelf te plaatsen in haar blote borsten met de tekst 'mijn lichaam behoort aan mij, niet aan andermans eer'.

Een aantal jaar eerder, in 2009, maakt het feministische Marokkaanse blad Femmes du Maroc een statement met de cover van de hoogzwangere en blote presentatrice Nadia Larguet in een nummer waarin de positie van de zwangere vrouw in de Marokkaanse maatschappij bekritiseerd wordt.

Mernissi stelt dat de ‘stille, passieve en gehoorzame vrouw’ een constructie is van de oulama, de mannelijke theologen, om het patriarchale systeem in stand te houden. 

Mernissi was van grote invloed op de Marokkaanse vrouwenbeweging die er in 2004 in slaagt de familiewetgeving te moderniseren en vrouwen meer rechten te geven met steun van de Marokkaanse koning Mohammed VI.

Dat die wetgeving nog vele mazen kent en de positie van de vrouw niet helemaal bevochten, bewijst de zaak van de zestienjarige Amina Filali die zichzelf van het leven berooft nadat ze uitgehuwelijkt wordt aan haar verkrachter.

De tragische zaak leidt, mede dankzij de protesten georganiseerd door vrouwenorganisaties en de breed gedeelde schok, ertoe dat artikel 475, dat stelt dat verkrachter hun straf kunnen ontlopen als ze met hun slachtoffer trouwen, in 2014 wordt afgeschaft. In 2017 volgen Jordanië,  Libanon en Tunesië. Ook zij schaffen dezelfde wet af.

In 2017 boeken de Tunesische vrouwen nog een belangrijk succes: ze mogen nu ook met niet-moslims trouwen, een belangrijke stap voor de individuele vrijheid.

Libanese vrouwen strijden nog steeds voor die vrijheid. Ondanks het mondaine en liberale imago van het land, kunnen Libanese vrouwen bijvoorbeeld hun nationaliteit niet doorgeven aan hun kinderen en als ze met een niet-Libanees trouwen, hebben ze geen recht op eigendom. En hoewel de Libanese regering in 2009 de vermelding van de gezindte op identiteitskaarten afschaft om spanningen en misbruik door autoriteiten tegen te gaan, worden vrouwen nog altijd juridisch achtergesteld. Hetzelfde geldt voor Saoedische vrouwen die de laatste jaren met een belangrijke inhaalslag bezig zijn: in 2015 mogen Saoedische vrouwen voor het eerst stemmen en zich verkiesbaar stellen voor de gemeenteraadsverkiezingen. Begin 2018 wordt bekend dat vrouwen voortaan ook auto mogen rijden.

Het is een belangrijke winst voor vrouwen die al jaren actievoeren, maar met een grote bittere rand. Elf van de belangrijkste vrouwelijke activisten worden gearresteerd vanwege 'verraad', onder wie  Loujain Hathloul die eerder vanuit de Emiraten naar Saoedie-Arabië reed als ludiek protest en daarop gearresteerd werd. En ondanks de moeizame realiteit in Egypte, wordt er dit jaar gewerkt aan een nieuwe wet die het mannen verbiedt een tweede vrouw te nemen zonder eerst de echtgenote te raadplegen.

De ontwikkelingen volgen elkaar in rap tempo op. Ee vrouwenstrijd gaat voort en boekt belangrijke vooruitgang dankzij de vrouwenorganisaties en individuele vrouwen die persoonlijke risico's lopen met hun roep voor maatschappelijke veranderingen. De vrouwenbeweging heeft veel bereikt, maar er is nog een lange weg te gaan.