Wat maakt de Matthäus-Passion van Bach zo bijzonder?

Het tijdschrift ZINGmagazine turft in 2017 een aantal van 174 uitvoeringen. In 2018 stijgt de schatting zelfs naar 187. Het aantal deelnemers is niet exact vast te stellen, maar loopt in de duizenden. Als je daar het massaal toestromende publiek bij optelt, kun je gerust stellen dat Nederland jaarlijks in de weken voor Pasen voor even verandert in Bachland. Waarom gaan al die ontkerkelijkte mensen in een kille kerk op een ongemakkelijke houten bank pakweg drie uur lang zitten luisteren naar een stuk van bijna driehonderd jaar oud? Is dat alleen vanwege de kwaliteit van de muziek of spelen er nog andere factoren mee?

Het is een gegeven dat de populariteit van de Matthäus-Passion door alle lagen van de bevolking heengaat, rijk en arm. Het werk staat sinds 2012 bijna altijd op nummer één in de jaarlijkse Klassieke Top 400 van Radio 4. En hoewel het een stuk is dat je niet meteen in de hitparade zult tegenkomen, weten ze er ook op televisie mee te scoren. In het programma Mattheus Masterclass mogen een aantal muzikale BN’ers zich stukbijten op een van de vele aria’s uit de Matthäus.

Deze Christelijke poëzie is in het geval van de Matthäus-Passion geschreven door een tijdgenoot van Bach, Christian Friedrich Henrici, beter bekend onder zijn schrijversnaam: Picander. Het komt erop neer dat je in de Matthäus het ene moment het verhaal volgt door een verteller (de evangelist) die teksten uit de Bijbel zingt, om het volgende moment in een lied met een ‘moderne’ tekst stil te staan bij wat er plaatsvindt. In de Bijbelse delen hoor je citaten van Christus zelf (een basstem) en koren die groepen mensen verbeelden die midden in de actie staan. Daar tussendoor klinken weer eenvoudige Lutherse kerkliederen gezongen door het koor. In de tijd van Bach kent iedereen deze koralen en zingt men ze tijdens een uitvoering van de Matthäus-Passion mee. Bach bouwt het drama met die verschuiving van het perspectief heel slim op, zodat je brein steeds meegezogen wordt van de ene naar de andere emotie.

Picander schrijft ook de teksten voor een aantal grote koren in de Matthäus-Passion. Het beroemdst is het openingskoor ‘Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen’. Daarin wordt meteen het drama, dat zich in de uren erna gaat ontvouwen, groots neergezet. De twee koren zijn in dialoog met elkaar en bejammeren de kruisdood van Christus. In de melodieën hoor je lange stijgende en dalende toonladders die tegen elkaar wringen, terwijl je in de zacht pulserende bassen het dreigende geluid van doodsklokken kunt horen.

De traditie zoals wij die kennen is grotendeels te danken aan dirigent Willem Mengelberg van het Concertgebouworkest. Met het Toonkunstkoor Amsterdam verzorgt hij van 1899 tot 1944 elk jaar een uitvoering van de Matthäus in het Concertgebouw in Amsterdam. Meestal op Palmzondag, de zondag voor Pasen. Vanaf 1925 worden die uitvoeringen ook rechtstreeks op de radio uitgezonden. De uitvoeringen van Mengelberg zijn romantisch van opzet, met massale koren en een groot orkest. Alleen met zo’n enorme bezetting (zijn record is 1650 musici en zangers) kan het werk volgens hem zijn diepgaande werking bereiken. 

Dat de Matthäus Passion in Bachs tijd heel anders moeten hebben geklonken weet Mengelberg, maar hij vindt dat het werk met de middelen van nu moet worden uitgevoerd, want het is bedoeld voor de mensen van nu. Een principieel standpunt dat natuurlijk om een reactie vraagt. Zeker in een land als Nederland dat bekendstaat om zijn vele protestantse afsplitsingen. In 1921 wordt de Nederlandse Bachvereniging opgericht om een tegenwicht te bieden aan de “grootschaliger uitvoeringen in het Concertgebouw”.

In het eerste tekstboekje staat dat massaliteit niet past bij het karakter van Bachs muziek. De vereniging haalt de Matthäus-Passion uit de concertzaal en brengt hem terug naar de kerk. Zij kiest weer Goede Vrijdag als dag voor de uitvoering. De Grote kerk in Naarden groeit uit tot het kloppende hart van de Nederlandse Matthäus-traditie, op den duur trouw bezocht door kabinetsleden en captains of industry.

De bekendheid van het Concertgebouworkest en de Nederlandse Bachvereniging draagt enorm bij aan de populariteit van de Matthäus-Passion. Medio 1949 is die populariteit zo gestegen dat er in Haarlem een eerste uitvoering in een Nederlandse vertaling wordt gegeven.

Ondanks de opkomende jeugdcultuur sinds de jaren zestig gaat de traditie gewoon door. De vraag rijst of er sprake is van een Matthäus-hype? Bij politici is die er zeker. Onder hoogwaardigheidsbekleders is het werk heel populair, en zeker niet alleen onder die van christelijke gezindte. Het is voor hen een heuse society happening. Als je hoog zit op de maatschappelijke ladder móet je gezien worden bij een van de vele uitvoeringen van de Matthäus, als het even kan op Goede Vrijdag, in Naarden of in Leiden.

Desalniettemin blijven er nog veel mensen over die niet in een koor zingen en toch graag een keer aan een Matthäus-Passion willen deelnemen. Voor hen is er sinds 1998 een nieuw fenomeen: de ‘Meezing-Matthäus’. Iedereen in het publiek mag alle koorpartijen en aria’s meezingen.

Opvallend is de rol van het koor. Dat zingt bijvoorbeeld het ene moment tekstregels van het Joodse volk dat bij de Bijbelse gebeurtenissen aanwezig is, om het volgende moment in de huid van de hogepriesters te kruipen, die Jezus willen veroordelen. Een paar tellen later vertegenwoordigt het koor de christelijke gelovigen van alle tijden, die hun medelijden betonen met de ten dode opgeschreven profeet. Die tijdloze delen vinden we vooral in de koralen, die in de tijd van Bach door de hele kerkgemeente worden meegezongen.

Een voorbeeld: Jezus staat voor de hogepriesters om zich te verdedigen tegen de aanklacht van godslastering. Maar door zijn antwoorden roept hij alleen maar nog meer woede over zich af. Het koor van hogepriesters eist zijn terechtstelling en slaat en bespuugt hem. In het daaropvolgende koraal schiet het koor meteen in een andere rol. Vol verdriet en ongeloof zingt de gemeente: “Wie heeft U zo geslagen?”

In 2015 zijn twee wereldberoemde Bachkenners te gast in Podium Witteman: Jos van Veldhoven, artistiek leider van de Nederlandse Bachvereniging en Ton Koopman, dirigent en oprichter van Amsterdam Baroque Orchestra and Choir. Paul Witteman vraagt hen naar hun favoriete moment in de Matthäus-Passion. 

Er zijn twee aria’s die vaker als hoogtepunt worden genoemd. Allereerst ‘Erbarme dich’, de aria voor alt met die mooie vioolsolo. Deze wordt gezongen in het hart van het drama en is een smeekbede aan Jezus. Net daarvoor heeft Petrus zoals voorspeld Jezus verloochend. In ‘Erbarme dich’ wordt vervolgens om vergeving gevraagd. Shunske Sato, voormalig concertmeester van de Nederlandse Bachvereniging, zegt hierover: “Verraad om het ontrouw zijn aan jezelf en anderen, de schaamte daarover en de hoop op vergiffenis gaan iedereen aan.”

De tweede is ‘Mache dich, mein Herze rein’, voor bas en oboe da caccia, een barokhobo met een melancholieke klank. Het is de laatste aria van de Matthäus-Passion en hij wordt voorafgegaan door een mooie inleiding, die in bovenstaand  fragment al door Ton Koopman als zijn favoriete moment is genoemd. Bij de eerste tonen van dit recitatief gaat er altijd een zucht van verlichting door de kerk, omdat iedereen dan weet dat het einde niet meer ver is. 

Deze aria is een soort begrafenislied. In de tekst ligt de essentie van de kruisdood van Christus besloten (die in de theologie een offer is voor de redding van de mensheid). Want het verdriet om Jezus’ dood wordt overstegen door een gevoel van hoop.