Grof of grappig: waar ligt jouw satirische grens?

Satire is de spot drijven met personen, normen en waarden of tradities. Zo wordt op humoristische wijze maatschappijkritiek geleverd. Dat begint al bij de Romeinen. Later volgen ook Shakespeare en Erasmus. Via cabaret en spotprenten bereiken satiremakers in de twintigste eeuw dankzij radio en televisie een steeds groter publiek. Tegenwoordig komt satire in allerlei vormen en via allerlei kanalen tot ons. Op televisie zijn er al jarenlang diverse satirische programma’s te zien, op de radio horen we komische sketches over de actualiteit en in het theater zien we cabaretiers satire bedrijven.

Satiremakers spreken zelf van een gereedschapskist waarin diverse humoristische instrumenten en stijlfiguren zitten. Ze kunnen voor elk onderwerp een passende vorm of stijlfiguur kiezen. De vorm van een satire kan uiteenlopend zijn: van een lied tot een animatie, van een gedicht tot een komische sketch. Binnen deze vorm kan de satiremaker gebruik maken van diverse humoristische stijlfiguren. Een veelgebruikte stijlfiguur is de uitvergroting waarin een bepaald facet wordt overdreven voor een komisch effect. Dat kan letterlijk zijn, zoals in een karikaturale tekening van de vorst, of figuurlijk zoals het overdrijven van de macht van een politicus in een sketch.

Satire is een vorm van humor waarbij de wereld om ons heen op de hak wordt genomen. In een egalitair land als Nederland zijn zulke grappen populair omdat hierdoor iedereen weer gelijk wordt. Bovendien heeft het omzetten van onvrede of kritiek over actualiteiten of personen in een grap een relativerende werking. De grappen van satiremakers hebben vaak een doelwit: veelal bekende of belangrijke mensen of machtige instituten waarmee ze het niet eens zijn. De werking van satire wordt door de makers wel eens vergeleken met een ventiel: door een grap te maken over zaken die voor maatschappelijke druk zorgen, kan een grap zorgen dat de spanning er even af gaat. Dat lijkt te passen bij het karakter van Nederlanders. Daarnaast heeft ons land een lange traditie van succesvolle satiremakers die op hun eigen wijze de samenleving een spiegel voorhouden. Deze vorm van vermaak trekt tijdens de hoogtijdagen van Kopspijkers van Jack Spijkerman in de vroege jaren 2000 meer dan 3 miljoen kijkers.

Als je het hebt over Nederlandse satire, dan kun je niet om Kees van Kooten en Wim de Bie heen. Zij worden nog steeds beschouwd als de satirische grootmeesters, ook al zijn ze na bijna veertig jaar samenwerking in 1998 gestopt met wekelijkse satire op televisie. Ze worden door veel satiremakers bewonderd als het voorbeeld voor actuele satire en veel van hun sketches en taalvondsten zijn onderdeel geworden van het collectieve geheugen.

Omdat satire met een kritische blik naar de samenleving en machthebbers kijkt, is de functie van satire niet te onderschatten. Het bespotten van religie, politiek en koningshuis is een vorm van meningsuiting die volgens velen een wezenlijk onderdeel van de vrije samenleving is. Satiremaker Arjen Lubach van Zondag met Lubach gebruikt zijn satire om misstanden in de wereld  aan de kaak te stellen en om mensen te mobiliseren, zoals zijn acties tegen Facebook of zijn protest tegen de monarchie. Tegelijkertijd waakt Lubach ervoor dat hij niet te serieus genomen wordt.

Niet iedereen vindt dat de hedendaagse satire nog werkt. In 2017 stelt cabaretier Freek de Jonge in een interview dat satire tegenwoordig morsdood is.

Satirische grappen zorgen regelmatig voor controverse. Mensen worden boos om een grap over het koningshuis (Egoland, 2003), de paus (Pisa, 1985) of een sketch waarbij een Oostenrijkse politicus wordt vergeleken met Adolf Hitler (Waskracht, 2001). Deze gevallen zorgen voor boze brieven en ophef in de media. De laatste jaren liggen met name grappen over de islam bijzonder onder vuur. Helaas blijft het niet altijd bij verontwaardiging en boze brieven, maar ook bedreigingen en zelfs aanslagen komen voor. Een bekend internationaal voorbeeld is de aanslag op het Franse, satirische tijdschrift ‘Charlie Hebdo’.

Het bespotten van mensen of instituties kan ertoe leiden dat men zich beledigd of gekwetst voelt. De grenzen van satire zijn heel persoonlijk en liggen voor velen op een andere plek. Terugkijkend zie je de grenzen van satire wel langzaamaan opschuiven. Waar in de jaren zestig geloof en godsdienst nog bijna heilig waren, is er vijftig jaar later weinig commotie als een satirische grap over de koning of het Onze Vader wordt gemaakt. Dat was in 1964 wel anders.

Sommige komieken geven wel aan dat ze sommige grappen niet zo snel zullen maken. Maar er zijn genoeg satiremakers die enthousiast de grenzen van de grap opzoeken. Zij provoceren, schuren en prikkelen. Voor hen is het maken van satire een vorm van vrijheid van meningsuiting en het schoppen tegen de macht of misstanden. Zij willen elke grap kunnen maken. Ook al wordt een persoon of groep gekwetst. Misschien legt cabaretier Hans Teeuwen wel het best uit wat satire is en hoe we er mee om kunnen gaan bij de Meiden van Halal in 2007.