Wat is ballet?

De Franse koning Lodewijk XIV, ook wel de zonnekoning genoemd omdat hij zichzelf als het middelpunt van de wereld ziet en daarnaast houdt van feesten en dansen, zorgt ervoor dat het ballet zich ontwikkelt met behulp van zijn regels: een gecodeerd systeem waarin alle passen, posities en regeltjes zijn opgeschreven zodat iedereen het ballet op dezelfde manier uitvoert. Zijn gecodeerde systeem is een gigantisch boekwerk. In 1661 sticht hij La Académie Royale de la Danse: de allereerste dansschool om de beste dansers voor het hofballet te kunnen selecteren. Vanaf dan vinden de hofballetten steeds vaker in theaters plaats en deze ontwikkeling zorgt voor een verandering in de dans. De toeschouwers kijken in het theater tegen de dansers aan, in plaats van op hen neer zoals dat in de paleizen het geval is. Sprongen en draaien worden plotseling vele malen interessanter. 

Het handelingsballet/ballet d’action
Om ballet niet meer alleen als een ‘leuk tussenspel’ te gebruiken voor opera’s, beginnen danskunstenaars voorstellingen te maken die van begin tot eind in het teken staan van dans en pantomime. Tijdens de balletpantomimes worden emoties uitgebeeld met als gevolg dat het ballet een expressiever en dramatischer geheel wordt. Deze vorm leidt eind zeventiende eeuw tot een nieuw genre in ballet: het handelingsballet, ofwel het ballet d’action.

Het romantische ballet
De vernieuwingen die bij ballet worden ingevoerd, zoals het liften (tilwerk) en de aankleding van dansers, zorgen voor meer romantiek in de balletten. Toeschouwers kunnen in die tijd tijdens romantische balletten even ontsnappen aan de dagelijkse sleur in het leven. In de balletten wordt daarom veel gebruik gemaakt van fantasie met wezens zoals nimfen, boselfen en geesten. Toeschouwers kunnen zich verplaatsen in een andere gedaante en ‘wegdromen’ tijdens een romantische balletvoorstelling. Tegenwoordig staan romantische balletten bekend om een makkelijk te volgen verhaallijn waar de hele familie van kan genieten, en daarnaast de indrukwekkende ballettechniek van de dansers.

De eerste danseres die een heel ballet op spitzen danst is Marie Taglioni. Marie is geboren in Zweden en dochter van de Italiaanse choreograaf Filippo Taglioni en danseres Sophie Karsten. Onder een strak trainingsregime van haar vader begint Marie al op vroege leeftijd met dansen en door het feit dat haar vader de balletten choreografeert, kan Marie altijd een rol dansen en wordt ze opgemerkt. In 1832 maakt haar vader een speciaal ballet voor haar: La Sylphide, als eerbetoon voor haar danstalent. Dit is de eerste balletvoorstelling waarbij ze van begin tot eind op spitzen danst.

In de jaren daarop volgen vele hoofdrollen in verschillende balletten. De rol waarmee ze wereldberoemd wordt is die van ‘de stervende zwaan’ in Het Zwanenmeer. Deze solo is speciaal voor haar ontworpen en gezegd wordt dat zij dit stuk van drie minuten maar liefst vierduizend keer heeft uitgevoerd. Met haar fijne bewegingen en intense gezichtsuitdrukkingen weet Anna Pavlova de boodschap van het stuk, over de kwetsbaarheid en kostbaarheid van het leven, als geen ander over te brengen aan het publiek. Met slechts zeven jaar danservaring neemt Anna Pavlova al de grootste en moeilijkste rollen op zich. In 1906 promoveert ze dan ook tot Prima Ballerina: de belangrijkste danseres van een gezelschap die de hoofdrollen op zich neemt.

Giselle, ou les Wilis
Giselle gaat in première op 28 juni 1841 in de Parijse Opera. Giselle speelt zich af in een dorp aan de Rijn en vertelt het verhaal van een volksmeisje dat tot in de dood aan haar geliefde vasthoudt. In het stuk wordt het boerenmeisje Giselle verliefd op graaf Albrecht. Albrecht zweert haar eeuwige trouw toe maar boswachter Hilarion (ook verliefd op Giselle) komt erachter dat Albrecht uit een adellijke familie komt en verloofd is met een ander. Uiteindelijk sterft Giselle. Het verhaal kent vier hoofdpersonen: de boerendochter Giselle, haar zorgzame moeder, graaf Albrecht en Giselles aanbidder: de boswachter Hilarion. De oorspronkelijke choreografie is van Jean Coralli en Jules Perrot en de muziek is gecomponeerd door Adolphe.

The Sleeping Beauty
Op 15 januari 1890 gaat The Sleeping Beauty in première in het Russische Mariinskitheater in Sint-Petersburg. Het ballet is geschreven door Ivan Vsevolosjki, de choreografie is gemaakt door Marius Petipa waarbij Tsjaikovski wederom de muziek componeerde. The Sleeping Beauty vertelt het verhaal van prinses Aurora. Op haar zestiende prikt zij zich aan de spoel van een spinnenwiel, nadat een boze fee haar bij Aurora’s geboorte heeft vervloekt. De goede fee in het ballet weet te voorkomen dat de prinses sterft maar in plaats daarvan slaapt ze honderd jaar. Aurora wordt gewekt door de kus van een prins.

Romeo en Julia
William Shakespeare is de schrijver van Romeo en Julia. Het verhaal gaat over een onmogelijke liefde tussen twee leden van verschillende adellijke families: Juliet Capulet en Romeo Montague. Het oorspronkelijke verhaal is ontstaan uit hervertellingen van een verhaal van Masuccio Salernitano, Gianozza en Mariotto uit 1475. Het idee voor een balletvoorstelling komt van Sergei Radlov, destijds de artistiek directeur van het Kirov Ballet (nu het Mariinsky Ballet). Hij ontwikkelt rond 1934 het scenario samen met dramaturg Adrian Piotrovsky. Door politieke problemen in de jaren daarna wordt het balletstuk in de ijskast gelegd. Leonid Lavrovski redt het stuk en op 11 januari 1940 gaat het in première in het Bolsjojtheater in Moskou. Het wordt een groot succes en dat zorgt ervoor dat Lavrovski artistiek leider van het Bolsjoj wordt.

Don Quichot
Het ballet Don Quichot is oorspronkelijk gemaakt door choreograaf Marius Petipa en gebaseerd op een deel van het gelijknamige boek van de schrijver Miguel de Cervantes. Het ballet gaat over de edelman Don Quichot, een liefhebber van verhalen over ridders. Hij gedraagt zich als een held maar door zijn onhandige acties maakt hij zichzelf min of meer belachelijk. De allereerste versie van Don Quichot wordt opgevoerd in het Bolsjoj theater in Moskou in 1869.

Modern ballet
Tussen het klassieke ballet en moderne dans bevindt zich het moderne ballet dat is ontstaan na de opkomst van moderne dans in de jaren dertig. Het klassiek verandert en wordt neoromantisch en neoklassiek. De klassieke houdingen en posities worden nog wel gebruikt, maar de regels zijn veel minder streng. De bewegingsvrijheid, abstractie en expressie staan centraal.

In de jaren zeventig en tachtig maakt Het Nationale Ballet internationaal naam met hedendaagse choreografieën van de drie van’s: Rudi van Dantzig, Hans van Manen en Toer van Schayk. Internationaal worden ze ook wel aangeduid als de ‘Hollandse School’ en de drie huischoreografen van Het Nationale Ballet creëren samen choreografieën waarbij ze een modern gezicht en eigen identiteit geven aan Het Nationale Ballet. 

Dans drukt dans uit en verder niets

Moderne dans
Naast de vernieuwingen in het klassiek ballet gaat men ook op zoek naar andere bewegingsvormen. Daarbij hoort de opkomst van moderne dans en jazzballet.

In moderne dans wordt gewerkt vanuit primitieve principes en het lichaam is daarbij het communicatiemiddel. Erg bekend onder moderne dansers is de ‘Grahamtechniek’. Deze techniek is ontwikkeld door Martha Graham, een Amerikaanse danseres, choreografe en grondlegster van de moderne dans.

Er wordt hierbij gewerkt vanuit het ritme van de ademhaling, het centrum van het gevoel en het contact met de grond. Graham ziet de grond als ‘het landschap van de danser’. Daarnaast vormt de buik het centrum van het lichaam en gevoel. De basis van haar techniek bestaat uit het aanspannen en ontspannen van verschillende spieren, beter bekend als contraction en release.

Jazzballet
Deze vorm van ballet ontwikkelt zich in Frankrijk en Amerika. Voortvloeiend uit het klassiek ballet gaan choreografen op zoek naar een eigen stijl en muziek. Onder jazzballet vallen veel andere dansstijlen: iedere choreograaf doet het zoals hij of zij dat wil. Daarbij worden elementen uit andere technieken en dansstijlen gebruikt en gecombineerd met authentieke jazzelementen. Opvallend bij jazzballet is de muziekkeuze. Deze hoeft niet langer klassiek te zijn maar is vaak ook geen jazz. Bij jazzballet worden alle muziekgenres gebruikt: van The Beatles tot Beyoncé.

Ik ben geen materiaal, maar ik ben wel een instrument

Het Scapino Ballet
Het Scapino Ballet uit Rotterdam is in 1945 opgericht door danseres Hans Snoek, speciaal voor de jeugd om “een glimlach te toveren op de door de oorlog bleek geworden kindergezichten," aldus Snoek zelf. Dit oudste moderne balletgezelschap van Nederland kenmerkt en onderscheidt zich van andere dansgezelschappen door avondvullende voorstellingen op (veelal) livemuziek. Ook beschikken ze over een heel ‘eigen’ karakter: een toegankelijk gezelschap dat letterlijk continu in beweging is, ook internationaal. Het gezelschap werkt veel samen met gastchoreografen en artiesten. Onder leiding van artistiek directeur Ed Wubbe zet het moderne dansgezelschap sinds 1993 hele diverse balletvoorstellingen neer. Meer over het Scapino Ballet lees je hier.

Het Nederlands Dans Theater
Het Nederlands Dans Theater stamt uit 1959, is gehuisvest in Den Haag en staat onder leiding van artistiek directeur Emily Molnar. Een dansgezelschap met een enorm repertoire: ruim zeshonderd balletten. In seizoen 2016/2017 zetten zij een ongeëvenaard aantal balletten op de planken: zes programma’s en zeven wereldpremières. De dansers bij het NDT zijn verdeeld in twee groepen: NDT 1 met dansers in de leeftijd van 23 tot 42 en NDT 2 met dansers in de leeftijd van 16 tot 23 jaar. Beide gezelschappen boeken nationaal en internationaal grote successen en ze treden wereldwijd op met verschillende programma’s. Choreograaf Jirí Kylián is bijna een kwarteeuw artistiek directeur van het dansgezelschap. Hij maakt ruim 75 balletten. Rudi van Dantzig en Hans van Manen dansten zelf ook bij het NDT voor ze begonnen met choreograferen.

Het gaat om artistieke creatie, niet alleen om choreografie

Introdans
In de jaren zeventig is het aantal dansgezelschappen in Nederland nog aardig te overzien: een tweetal grote gezelschappen (Het Nationale Ballet en het Nederlands Dans Theater) en het gezelschap speciaal opgericht voor de jeugd (Scapino Ballet). Wat er nog mist is een dansgezelschap in het oosten van het land. Danser en docent Ton Wiggers en theaterbureaueigenaar Hans Focking richten in Arnhem de balletwerkgroep Studio L.P. op, dat later de naam Introdans krijgt. Ze richten zich in eerste instantie vooral op de provincies Gelderland en Overijssel en willen een breed publiek bereiken. Begin jaren tachtig begint Introdans ook internationaal een naam op te bouwen, met choreografieën van onder andere Hans van Manen en Ed Wubbe. Tegenwoordig neemt Introdans een volwaardige plek in tussen de al langer bestaande dansgezelschappen.