De oudejaarsconferencier: journalist, dominee of komiek?

De populaire cabaretier Wim Kan wantrouwt de radio begin jaren vijftig. Hij is bang dat zijn grappen en liedjes niet overkomen. Toch waagt hij de sprong. Op 31 december 1954 wordt Nou ja, je weet wa’k zeggen wil, de allereerste oudejaarsconference op de radio uitgezonden. Het begin van een oer-Nederlands fenomeen. Maar Kan is niet de eerste die met humor terugblikt op het afgelopen jaar. Vanaf 1720 wordt de jaarlijkse opvoering van Gijsbrecht van Aemstel op 1 januari in de Amsterdamse Stadsschouwburg afgesloten met De Bruiloft van Kloris en Roosje. In die klucht met zang en dans zit elk jaar een verse crosstalk van Thomasvaer en Pieternel, twee bruiloftsgasten, die met grappen en grollen de hoogtepunten van het achtergelegen jaar doornemen. Die traditie heeft tot 1961 bestaan en overlapt dus met het begin van de oudejaarsconference van Wim Kan.

Een van de tekstleveranciers van Kan is de jonge Groningse cabaretier Seth Gaaikema, die als student Nederlands naam heeft gemaakt met de vertaling van de musical My Fair Lady. Als in 1969 Kan moe is en zijn beurt op 31 december voorbij laat gaat, springt Seth Gaaikema in het gat. En tot grote woede van Kan brengt Gaaikema zijn show Wat een spreker is die man op televisie uit. Kan fulmineert in zijn dagboek: “Om te huilen. Brutaal. Slechte imitatie van Toon en mij, quasi-lollig en veel te familiair.” De meesten van de vijf miljoen kijkers zijn het daar niet mee eens.

Gaaikema is een cabaretier van de verbinding. En zo iemand kan Nederland goed gebruiken, nu veel jongeren, zoals de Amsterdamse Provo’s en radicale studenten, het gezag van de overheid, de kerk en ouders niet meer automatisch accepteren. Gaaikema weet die twee werelden in deze roerige tijd bij elkaar te brengen: zowel de cast van hippie-musical Hair als de Politiekapel doen aan zijn show mee.

Ook Wankelend over de drempel in 1979 is een groot succes. In 1982 gaat het mis. Corry Vonk, zijn vrouw en anker in het leven, krijgt een hersenbloeding, waarna Kan in grote somberheid wegzinkt. Toch wil hij de driejaarlijkse cyclus niet doorbreken. Er zijn geen try outs geweest en Kan vertrouwt ten onrechte op zijn improvisatievermogen. We spreken af dat we niets afspreken wordt een schrijnend slechte beurt. De klap is extra groot, omdat op het andere net Freek de Jonge voor het eerst het oude jaar uitluidt voor de IKON. Freek is na het uiteenvallen van het cabaretduo Neerlands Hoop in zijn eentje als een wervelwind door het land geraasd met de voorstellingen De Komiek en De Tragiek. 

Hij zet zijn opmars voort in oudejaarsconference De Openbaring, waarmee de oude meester Wim Kan bijna krenkend wordt afgetroefd. De enige vriendelijke verwijzing naar Kan zijn de enorme spiekborden, een ‘handelsmerk’ van Kan. Namen van politici noemt Freek niet, en de actualiteit wordt slim verborgen in filosofische verhalen. Freek sluit zijn oudejaarsdebuut af met het verhaal over een kistje. Het hele leven is men op zoek naar de inhoud van het kistje, het geheim van het leven. Als dan eindelijk de sleutel gevonden is, bevat het kistje een intrigerend briefje.

Freek voelt de hete adem van de tien jaar jongere Youp van ’t Hek in zijn nek. “Youp heeft veel in mijn mars,” heeft hij al eens treiterig over zijn collega/concurrent gezegd, die moeiteloos alle grote zalen in het land vult. In 1985 en 1986 heeft de VARA Youp gepolst voor de plek op 31 december. Hij achtte zich toen nog niet klaar. Maar in 1989 schiet hij uit de startblokken met een verpletterende show. We komen een thema tegen waar Youp eindeloos op heeft gevarieerd: de zwerver is de ware genieter van het leven. En die heeft natuurlijk geen goed woord over voor alcoholvrij bier. Heineken heeft net het alcoholvrije merk Buckler op de markt gebracht en ziet dat product door toedoen van Youp mislukken. De zwerver van Youp staat ver verwijderd van het burgerlijke bestaan en snapt de belangrijkste levensopdracht: leef je leven alsof het de allerlaatste dag is. In het lied Niemand weet hoe laat het is weet Youp die opdracht prachtig te verwoorden.

De jaarsluiting lijkt vooral een artistiek wedstrijdje te worden tussen de twee cabaretgiganten. De shows van Seth Gaaikema kabbelen er een beetje tussendoor, en de recensenten negeren hem. Totdat Gaaikema in 1992 eens langs gaat bij het comedygezelschap Comedytrain van Raoul Heertje. Na dat bezoek verpakt Gaaikema zijn liberale ideeën nu eens niet in voorzichtige poëzie, maar gaat in Nederland ziet paars (1994) als een felle rebel tekeer. Vooral zijn tirade tegen rechtse eigen-volk-eerst-schreeuwers die asielzoekers voorhouden dat Nederland vol is, maakt diepe indruk.

De publieke omroep heeft tot 2006 het monopolie op de oudejaarsconference. VARA en VPRO hebben samen het heft in handen. Dat verandert als Guido Weijers op 31 december 2006 op het commerciële SBS zijn debuut maakt als jaarafsluiter. Een snelle conference, een feel goodshow, met soundbites, housemuziek, glitter en zeker geen moraal. Weijers zit de komende jaren goed bij SBS met kijkers die de publieke omroep doorgaans mijden.

Het hek is nu werkelijk van de dam. Jan Jaap van der Wal lijkt het gebrek aan moraal bij Guido Weijers in 2007 te willen compenseren met zijn zeer politieke show Onderbewust. Vervolgens verschijnen met wisselend succes op het oudejaarspodium Arie Koomen, show-historicus Maarten van Rossum, televisiepresentator Beau van Erven Dorens, Pieter Derks en ontelbare oudejaars-gelukzoekers in kroegen en kleine zaaltjes door het hele land. Van alle komieken uit de tweede linie doet Sjaak Bral het nog het best. Begonnen als cabaretier voor de regio Den Haag ontpopt hij zich, ondanks zijn soms platte humor, als iemand die de traditie van Wim Kan in ere houdt.