Waarom is er armoede in Afrika?

Eigenlijk is de vraag waarom er armoede in Afrika is extra schrijnend. Want het continent heeft veel potentie, al was het alleen maar vanwege de vele grondstoffen en de voornamelijk jonge bevolking. Van vergrijzing merk je weinig in Afrika. Bovendien is armoede wereldwijd de afgelopen decennia gedaald. In 1981 leeft 44 procent van de wereldbevolking in extreme armoede en in 2016 nog maar tien procent. Vooral de opkomst van China heeft invloed op dit cijfer. Tussen 1981 en 2011 is dit land verantwoordelijk voor een daling van zeventig procent van het percentage. Maar helaas is daar in Afrika ten zuiden van de Sahara nog niet veel van te merken. Het percentage van de bevolking dat in armoede leeft is volgens de Wereldbank het hoogst in Madagaskar (82 procent), Burundi (78 procent) en de Democratische Republiek Congo (77 procent). Maar ook in veel andere Afrikaanse landen leven nog steeds veel mensen in armoede.

In veel Afrikaanse landen is democratie geen vanzelfsprekendheid. Op papier is er democratie, in werkelijkheid geldt het recht van de sterkste ofwel is de machtigste leidend. Vriendjespolitiek en corruptie zijn in veel Afrikaanse samenlevingen middelen om dit evenwicht in stand te houden. Als de machtigste zorgt voor een sterke kring mensen om zich heen, die ook van dit systeem profiteren omdat ze af en toe iets toegespeeld krijgen, zal er niet snel iets veranderen. De bevolking weet dat het zo werkt en komt niet in opstand, deels omdat ze te veel met overleven bezig is, deels omdat ze er soms zelf ook van profiteert of mee te maken heeft.

Sinds 1949 geeft Nederland ontwikkelingshulp. Die hulp richt zich in eerste instantie op het uitzenden van deskundigen, voornamelijk via de Verenigde Naties en is in de afgelopen 68 jaar geëvolueerd. We geven niet alleen steun van de Nederlandse overheid aan andere overheden, maar ook via zogenaamde multilaterale organisaties als de Verenigde Naties, de Wereldbank en de Europese Unie. Daarnaast geven we steun via ontwikkelingsorganisaties. En alle discussies over de zin van ontwikkelingshulp ten spijt: het helpt. De Deense ontwikkelingseconoom Finn Tarp overziet jaarlijks al het onderzoek naar de effectiviteit van hulp en elk jaar concludeert hij onder andere dat armoede erdoor afneemt. Scholen worden gebouwd, levens gered, ziektes – zoals diarree (een belangrijke doodsoorzaak bij kinderen in ontwikkelingslanden), tbc, malaria en HIV/AIDS – bestreden en wederopbouw na rampen bevorderd. In 1990 leven nog 1,9 miljard mensen in honger en extreme armoede, vandaag zijn het er achthonderd miljoen. Allemaal mede door ontwikkelingshulp.

Maar, ontwikkelingshulp kan geen ongelijke machtsverhoudingen veranderen. En ontwikkelingshulp kan een arm land ook niet rijk maken of een economie laten groeien. Dat er niet meer effect wordt gesorteerd door ontwikkelingssamenwerking ligt voor een deel ook aan de hoeveelheid geld die we als rijke landen ervoor over hebben. Die is wereldwijd ongeveer 0,13 dollarcent per persoon levend onder de armoedegrens. Daarmee komen geen grote veranderingen van de grond, helaas, en kunnen alleen impulsen gegeven worden aan dit soort veranderingen.

Veel Afrikaanse leiders beginnen genoeg te krijgen van het morele vingertje van het Westen. Altijd komt er weer kritiek op de manier van besturen en de mensenrechten die in de ogen van het Westen in Afrika met voeten getreden worden. Het koloniale verleden maakt het er niet beter op. Hoe verfrissend zijn dan de Chinezen. China heeft Afrika ontdekt als handelspartner, zeurt niet over democratie en mensenrechten en legt wegen, bruggen en andere infrastructuur aan in Afrika, tegen zeer schappelijke tarieven. Afrikaanse leiders ontvangen de Chinezen dan ook met open armen. Maar voor effectieve armoedebestrijding zet het toch te weinig zoden aan de dijk. Vaak worden deze bouwprojecten door Chinezen zelf uitgevoerd, waardoor er weinig werkgelegenheid door ontstaat. En hoewel een verbeterde infrastructuur heel handig is, leidt het nog te weinig tot economische groei, zoals journaliste Marcia Luyten in onderstaand fragment uitlegt.

Om handel echt effectief te laten zijn moet die leiden tot meer werkgelegenheid waarbij bovendien een eerlijk loon betaald wordt. Bijvoorbeeld door Westerse bedrijven die zich in Afrika vestigen. Dat gebeurt ook steeds meer, ook Nederlandse bedrijven vinden de weg naar Afrika. Maar ook hier liggen een aantal risico’s op de loer. Sommige bedrijven komen alleen om grondstoffen weg te halen of betalen een schijntje aan loon, waardoor werknemers alsnog worden uitgebuit en arm blijven. Ook ontduiken ze soms belastingen of boekhouden ze zeer creatief binnen de mazen van de wet. Zo ook het Nederlandse bloemenbedrijf in Ethiopië dat in onderstaand filmpje aan bod komt. Het bedrijf betaalt niet alleen een zeer schamel loon en gebruikt voor de Ethiopische werknemers schadelijke chemicaliën, het verbruikt ook veel water uit het meer waardoor de lokale watervoorziening en visstand in gevaar komen. Daarbij betaalt het ook nauwelijks of geen belastingen in Ethiopië. En het gaat om een bedrijf met het label 'fair trade'.

In een onderzoeksrapport van ontwikkelingsorganisatie OxfamNovib en Somo, een onafhankelijk kenniscentrum op het gebied van multinationals uit 2016 staat dat Nederland met haar belastingbeleid flink bijdraagt aan het in stand houden van armoede en extreme ongelijkheid in de wereld. Mede dankzij Nederland kunnen vooral multinationals elk jaar minstens honderd miljard aan belasting ontlopen.

.

Met meer werkgelegenheid, een eerlijk belastingstelsel en eerlijk loon kan er langzaam een sterke middenklasse ontstaan. Die ontbreekt nu in veel Afrikaanse landen. Onderzoek laat zien dat de middenklasse in veel landen voor ontwikkeling zorgt. Dat is bijvoorbeeld gebleken in veel Aziatische landen. Dat komt doordat mensen uit de middenklasse zaken gaan eisen die horen bij een open democratische samenleving, zoals kwalitatief goede gezondheidszorg en onderwijs, juridische bijstand en goede basisvoorzieningen zoals schoon drinkwater en een gevarieerd dieet. Er ontstaat dan een dienstensector en meer sociale zekerheid voor iedereen.

Dat klopt, Afrika is zelfs heel rijk aan grondstoffen. Cacao, koffie, katoen, maar ook koper, uranium, diamant, goud, tin en kobalt zijn in grote hoeveelheden op het continent te vinden Daarmee neemt Afrika een cruciale positie in op de grondstoffenmarkt, vooral als het gaat om grondstoffen die gebruikt worden in hightech producten zoals mobiele telefoons. Maar paradoxaal genoeg werken die grondstoffen nu soms eerder in het nadeel dan in het voordeel van het continent. De Democratische Republiek Congo bezit bijvoorbeeld grote voorraden koper, kobalt, tin, goud en coltan. Sommige van deze grondstoffen zijn vrijwel nergens anders te vinden. De Europese Unie, China, Japan, de Verenigde Staten en India zitten allemaal achter deze grondstoffen aan om hun economie draaiende te houden. Maar voor Afrika ligt de zaak anders. Export van ruwe grondstoffen heeft maar een beperkte impact op de werkgelegenheid en het  gemiddelde inkomen. Voor het optimaal benutten van de kansen die grondstoffen bieden voor ontwikkeling, moeten de ruwe grondstoffen in Afrika zelf verwerkt worden en is het van belang de export van ruwe grondstoffen te ontmoedigen. Door minder uit te voeren krijgt de lokale industrie de kans grondstoffen eerst (deels) te verwerken. Bijvoorbeeld tot halffabricaten. Daarmee krijgen werkgelegenheid en economische groei een impuls.

Afrika is het continent met veel en vaak langdurige conflicten. Conflicten met enorme gevolgen voor het voortduren van de armoede. Veel conflicten beginnen met schaarste. Schaarste van vruchtbare grond bijvoorbeeld. Grond die door verschillende bevolkingsgroepen geclaimd wordt. Die conflicten kunnen verergeren door achterstelling door de overheid van een bevolkingsgroep, bijvoorbeeld omdat bij de overheid veel vertegenwoordigers zitten van een andere bevolkingsgroep of uit een ander gebied. Het komt bijvoorbeeld voor dat sommige gebieden na een wisseling van bestuur verpauperen omdat de nieuwe overheid weinig afgevaardigden heeft uit dat gebied.

De enorme bevolkingsgroei op het continent maakt het er niet beter op. Die groei resulteert niet alleen in meer schaarste, maar ook in meer uitzichtloosheid, vooral onder jongeren. De gemiddelde leeftijd in Oeganda is bijvoorbeeld 15 jaar. Het land kent heel veel jongeren die in de kracht van hun leven zijn en tegelijkertijd geen perspectief hebben op werk. En dat is niet alleen in Oeganda zo. Niet voor niets is het voor terreurorganisaties als Boko Haram in Nigeria en Al-Shabaab in Somalië niet erg moeilijk om nieuwe strijders te rekruteren. Elke dag te eten, ergens bij horen en strijden voor een gemeenschappelijke zaak, terwijl je de kwalijke gevolgen van je keuze misschien niet echt kunt overzien: zeg daar als radeloze jongere maar eens nee tegen. Vanwege zwakke overheden hebben dit soort organisaties een machtspositie die ze tot in den treure kunnen uitmelken: ze heffen bijvoorbeeld belasting bij de bevolking om nieuwe wapens te kopen en het terreurgebied uit te breiden.