Waarom verandert de Nederlandse taal?

aap noot mies leesplankje

Waarom verandert de Nederlandse taal?

Laatste update: 26-04-2024

Rond 1100 schrijft een anonieme monnik ‘Hebban olla vogala’. Die woorden zijn een vroege vorm van Nederlands. Tegenwoordig zouden we schrijven: ‘Hebben alle vogels’. De spelling van onze taal is dus radicaal veranderd. Net als het woordgebruik en uitdrukkingen. Hoe kan het dat een taal vervormt? En is één vaste schrijfwijze niet handiger? En daarbovenop: waar komt het Nederlands eigenlijk vandaan?

Waar komt Nederlands vandaan?

Nederlands behoort tot de zogeheten Indo-Europese taalfamilie. Die is op te splitsen in verschillende takken, zoals de Keltische, Romaanse en Slavische taalfamilie. Nederlands is onderdeel van de West-Germaanse tak. Daarmee is de taal verwant aan Duits, Engels en Fries. Voorbeelden van Romaanse talen zijn Frans, Spaans en Italiaans en de Slavische talen worden gesproken in bijvoorbeeld Polen, Oekraïne en Rusland.

Een voorloper van het Nederlands is het Oudnederlands. Deze taal wordt gesproken tijdens de vroege Middeleeuwen (circa 500 tot 1200) in gebieden die nu bij Nederland en België horen. Het bekendste Oudnederlandse gedichtje is:

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu uuat unbidan uue nu.

De gasten van Pauw en Witteman mogen allemaal even raden: wat betekent het Oudnederlandse versje?

Een vrij letterlijke vertaling is: “Hebben alle vogels nestjes begonnen, behalve jij en ik, wat wachten we nu?” Het verhaal gaat dat een Vlaamse monnik zich dit versje herinnert uit zijn jeugdjaren en het rond 1100 na Christus opschrijft. Lang wordt gedacht dat dit het oudste stukje Nederlands is, maar later blijken er ook nog teksten en zinnetjes te bestaan uit de zesde tot de tiende eeuw.

Via een app op de telefoon kun je horen hoe het Nederlands in de Middeleeuwen klonk. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Het Oudnederlands ontwikkelt zich tot het Middelnederlands (circa 1200-1500) en Nieuwnederlands (vanaf 1500). Er zijn geen ‘harde grenzen’ tussen deze periodes – ze lopen geleidelijk in elkaar over. Wel vinden er grote veranderingen plaats. In het Oudnederlands bestaan nog naamvallen, maar die zijn in het Nieuwnederlands zo goed als verdwenen. Ook wordt er in het Oudnederlands veel gebruik gemaakt van de klanken ‘a’ en ‘aa’, zoals in ‘hebban’ en ‘vogala’. In de loop der jaren worden die klanken steeds vaker vervangen door de sjwa (ə), de doffe ‘e’, zoals in het woord ‘vader’. Daarom zeggen we nu ‘hebben’ en ‘vogels’.

De Statenbijbel

De Statenbijbel uit 1637 heeft grote invloed op de standaardisering van het Nederlands. Vertalers uit diverse gewesten werken samen aan een vertaling van de Bijbel die iedereen kan begrijpen. De Statenbijbel is geschreven in een mengvorm van meerdere dialecten.

Wat spreken we nu?

Er zijn 24 miljoen Nederlandstaligen, van wie er 17 miljoen in Nederland wonen. Nederlands is de officiële taal in Nederland, België, Suriname, Aruba, Curaçao en Sint Maarten.

nederlands woordenboek
 © ANP

Er worden nog steeds veel verschillende vormen van het Nederlands gesproken. Lange tijd wordt de term Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN) gebruikt om de standaardversie te definiëren. Maar die benaming suggereert dat andere varianten niet beschaafd zijn. Om die suggestie te voorkomen, worden nu de termen 'Standaardnederlands' en 'Algemeen Nederlands' (AN) gebruikt.
Veel mensen spreken dialect. Dialecten zijn zeer moeilijk in te delen: er zijn veel varianten die op elkaar lijken en het is vaak niet duidelijk waar de grenzen liggen tussen gebieden met verschillende varianten van het Nederlands. Dialectoloog Jo Daan en mediëvist Dick Blok hebben een kaart opgesteld met de meest voorkomende dialecten van Nederland.

“Doe meer moeite en haal de ondertitels weg.”

Naast het Standaardnederlands zijn de meest voorkomende varianten Belgisch-Nederlands en Surinaams-Nederlands. Die varianten worden gekenmerkt door uitdrukkingen, woorden en grammaticale constructies die alleen in Vlaanderen en Suriname worden gebruikt. Voorbeelden zijn 'rondpunt' (rotonde), 'kleedje' (jurk) en 'appelsien' (sinaasappel) in Vlaanderen en 'cellenhuis' (gevangenis), 'bakkeljauw' (kabeljauw) en 'zwamp' (moeras) in Suriname.

De varianten van het Nederlands en de diverse dialecten ondergaan invloed van naburige talen en dialecten. In het Brabants is veel Vlaams te herkennen, in het Vlaams veel Frans en in het oosten van Nederland zijn veel Duitse invloeden hoorbaar. Daarnaast kent Friesland een eigen taal.

Het Nederland is niet voor iedereen even makkelijk. Zo hebben mensen die last hebben van dyslexie moeite met de ingewikkelde spellingsleer van de Nederlandse taal en de verschillende klanken van de letters.

Onderzoek naar de Nederlandse taal

In het Groot Nationaal Onderzoek in 2013 onderzoeken taalkundigen de woordenschat van Nederlanders en Belgen.

Vlamingen en Nederlanders gebruiken vaak verschillende woorden en kennen soms woorden van de ander niet.

Wie bepaalt hoe we Nederlands schrijven en spreken?

In 1980 wordt de Nederlandse Taalunie opgericht. Dit instituut zorgt voor een gemeenschappelijk beleid op het gebied van de Nederlandse taal. In de drie aangesloten staten (Nederland, België en Suriname) wordt een gezamenlijke spelling ingevoerd. De Taalunie geeft het Groene Boekje uit: een officieel overzicht van de Nederlandse spellingsregels. Overheidsinstanties en onderwijsinstellingen moeten die regels aanhouden. Daarbuiten is iedereen vrij om zelf een gewenste spelling te gebruiken. Wel wordt het boekje gezien als belangrijke richtlijn. Regelmatig komt er een nieuwe versie van het Groene Boekje uit, om het actueel te houden.

willem-alexander met een deel van het woordenboek

Willem-Alexander in 1993 met een deel van het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

 © ANP

Er bestaat kritiek op het Groene Boekje. Sommigen vinden dat de Nederlandse taal simpeler moet worden en dat er daarom zo min mogelijk uitzonderingen moeten bestaan. Anderen willen juist de ‘oude’ spelling in stand houden, met het oog op cultuurbehoud. Na de uitgave van het Groene Boekje in 2005 komt er veel verzet vanuit de mediawereld. Verschillende dagbladen, tijdschriften en omroepen zijn het niet eens met de nieuwe voorgestelde schrijfwijze en het Genootschap Onze Taal stelt als alternatief het Witte Boekje samen.

Groen versus wit

Een aantal woorden volgens de groene spelling, gevolgd door de witte:
- Cadeau - Kado
- Per se - Persé
- Re-integratie - Reïntegratie
- Hartenlust - Hartelust

'Coauteur', 'co-ouder' en 'coördinatie'. Inconsequente spellingsregels leiden tot verzet tegen de schrijfwijze uit het Groene Boekje.

Bestaat Nederlands in de toekomst nog?

Taal kun je bijna niet vastleggen. Het is daarom zeer waarschijnlijk dat het Nederlands over honderd jaar weer anders zal klinken dan nu en dat er andere uitdrukkingen, schrijfwijzen en spellingen zullen worden gebruikt. Onder invloed van verschillende culturen en van straattaal worden nieuwe uitdrukkingen onderdeel van het Nederlands. Vooral het Engels lijkt de ‘boosdoener’. Veel pessimistische taalliefhebbers zijn bang dat een kleine taal als het Nederlands in de verdrukking komt door wereldtaal Engels.

“Het betekent gewoon dat je het Nederlands als volwassen cultuurtaal aan het onthoofden bent.”

De Engelse taal is diep doorgedrongen in het Nederlands. We lenen veel woorden uit deze verwante taal uit de West-Germaanse familie. We hebben bijvoorbeeld geen eigen woord voor 'computer', en gebruiken dus simpelweg het Engelse woord. Maar soms zijn er wel Nederlandse alternatieven. Woorden als ‘inloggen’, ‘back-up’ en ‘rebooten’ kunnen prima vertaald worden als ‘aanmelden’, ‘reservekopie’ en ‘herstarten’. Toch kiezen we hier vaak voor het Engels. Bovendien duiken steeds meer anglicismen op: uitdrukkingen uit het Engels die vrij letterlijk vertaald worden naar het Nederlands. ‘Het verschil maken’ komt van het Engelse ‘making a difference’, terwijl we traditioneel in het Nederlands zouden zeggen: ‘de doorslag geven’.

scrabbleletters
 © ANP

Sinds ‘hebban olla vogala’ is het Nederlands radicaal veranderd. De taal is in de vroege middeleeuwen ontwikkeld vanuit een Germaanse taal en sindsdien zijn er veel invloeden van buitenaf opgepikt. Daarbij hebben verschillende vormen van het Nederlands naast elkaar bestaan. De Nederlandse taal is constant onderhevig aan een getouwtrek tussen taalkundigen, schrijvers, journalisten, onderwijzers, de overheid en eigenlijk iedereen die Nederlands spreekt. Het gevolg is dat onze taal altijd zal blijven veranderen. Taal leeft en of we nu willen of niet, het Nederlands zal nooit hetzelfde blijven. 

'Selfie' is het Nederlandse woord van het jaar 2013. Vreemd dat een Engels woord is verkozen, vindt Kees van Kooten. Hij stelt ‘otofoto’ voor als alternatief.

In het kort

  • Een van de oudste bewaarde teksten in het Nederlands is het versje ‘Hebban olla vogala’. Het wordt geschreven rond 1100.

  • Het Nederlands heeft zich ontwikkeld van Oudnederlands tot Middelnederlands naar Nieuwnederlands. Nog steeds kunnen we amper spreken van een standaardvorm, gezien de vele varianten en dialecten in Nederlandstalige landen.

  • De in 1980 opgerichte Taalunie heeft als doel de spelling in Nederland, België en Suriname te standaardiseren. De spelling van de Taalunie heeft een officiële status en wordt gebruikt door overheidsinstanties en in het onderwijs.

  • De Nederlandse taal verandert nog steeds onder invloed van talen uit andere landen en culturen. Waarschijnlijk zal Nederlands in de toekomst weer anders klinken en geschreven worden.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant om te weten