Waar kwam Zwarte Piet vandaan?
Waar kwam Zwarte Piet vandaan?
Laatste update: 15-11-2023
Het Sinterklaasfeest is omgeven met tradities. De stoomboot, de liedjes, cadeaus en de Pieten. Jarenlang is Piet helemaal zwart. Dit uiterlijk leidde regelmatig tot felle discussies. Waarom zag Piet er zo uit? En is dat uiterlijk een verwijzing naar ons slavernijverleden?
Wanneer is Zwarte Piet voor het eerst te zien?
De eerste afbeeldingen van de zwarte knecht komen uit 1850. In het prentenboek Sint Nikolaas en zijn knecht (van onderwijzer Jan Schenkman) is een nieuw soort Sinterklaas te zien, met een nieuw element in het verhaal: een hulpje. Een donkere man met kleurige kleding.
Eerder werd Sinterklaas vooral afgebeeld als een nare, morsige boeman-achtige figuur. Maar dat is in Schenkmans boek verleden tijd: Sinterklaas is deftig geworden, een heer. En naast hem een donkere figuur die hem helpt. Die heeft in het boek geen naam. Opmerkelijk is ook een andere verandering in de traditie: de Sint komt in het nieuwe liedje ‘Zie ginds komt de stoomboot’ ineens per stoomboot uit Spanje (en op 6 december vertrekt hij weer per luchtballon, een verhaal dat later is verdwenen).
In de derde editie van het boek draagt de donkere dienaar van de Sint ineens een pakje dat vergelijkbaar is met de kleding van zestiende-eeuwse Moorse pages, met pofbroek en baret. Moorse pages zijn Noord-Afrikaanse bedienden van de Spaanse adel. Ook in ons land woonden en werkten zulke pages. Of de donkere man in het prentenboekje hier echt vandaan komt, is onzeker.
Mogelijk is de aankoop van prinses Marianne van Oranje-Nassau een inspiratiebron geweest voor Schenkman. De prinses kocht in het jaar 1850 voor 150 gulden een Nubische jongen op een slavenmarkt in Egypte. Daarover werd in de krant bericht. De prinses en de jongen kwamen naar Nederland met een stoomboot.
Historicus Frits Booy legt uit waar Zwarte Piet vandaan komt. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Een derde optie is dat de tekeningen in het boek zijn geïnspireerd door schilderijen uit de zestiende eeuw. Op veel portretten uit die tijd wordt een ‘Moortje’ afgebeeld als bediende. Dat was een statussymbool in die tijd. Rijke kooplieden en adellijke personen lieten zich schilderen met een ‘Moortje’. De hulp in het boek kan dus bedoeld zijn om Sint Nicolaas extra belangrijk af te beelden.
Wil je meer weten over de geschiedenis van Sinterklaas en het sinterklaasfeest in Nederland, bekijk dan deze longread.
Verwijst Zwarte Piet naar de slavernij?
De knecht van Sinterklaas heeft volgens kenners inderdaad een link met de slavernij, doordat hij werd afgebeeld als page. Jongens die vanaf de zestiende eeuw werkzaam waren als page, deden dat niet vrijwillig. Ze waren gekocht door de rijke eigenaren. En hoewel ze huishoudelijk werk deden en niet op plantages hoefden te werken, waren ze wel degelijk tot slaaf gemaakt.
Het prentenboek van Jan Schenkman
Het personage is in anderhalve eeuw tijd sterk veranderd. De zwarte knecht houdt zich op de prenten in Sint Nikolaas en zijn knecht nog op de achtergrond, terwijl Sint Nicolaas stoute kinderen bestraft en in de zak stopt. Na 1890 gaat Zwarte Piet deze taak vervullen: hij rammelt met kettingen en dreigt (en slaat soms) met de roe. In die zin krijgt hij dezelfde rol als de duivelse partners van Sint Nicolaas in andere delen van Europa. Sint Nicolaas kan zodoende een good cop worden, omdat Zwarte Piet als angstaanjagende bad cop fungeert.
De legende van Wodan en zijn twee raven komt ook in deze Clipphanger naar voren.
Later verandert dat. Bij de intocht in 1924 is nog maar één Piet te zien. Na 1950 zijn er steeds meer Pieten bij de intochten, die ondertussen een jaarlijks nationaal festijn zijn geworden. Lastige kinderen blijven vragen stellen: is het niet een beetje veel werk voor één knecht? Daarom komt er na 1970 een fijnmazige organisatiestructuur, met een Hoofdpiet, een Wegwijspiet, Luisterpiet, Dichtpiet, enzovoorts. Bovendien transformeert Piet na 1970 in een kindvriendelijk personage dat geen schrik meer aanjaagt. Deze verandering loopt gelijk met een verandering van denken in de maatschappij over autoriteit en opvoeding.
Kan Zwarte Piet veranderen?
In de loop der jaren komt regelmatig kritiek op de manier waarop Zwarte Piet wordt uitgebeeld. De rare capriolen van Zwarte Piet – in dienst van een witte man – worden gezien als stereotyperend en worden geassocieerd met de omstreden vroegere blackface-traditie in de Verenigde Staten: witte artiesten die met zwarte schmink optreden om de spot te drijven met Afro-Amerikanen. Feit is dat Zwarte Piet, bedoeld of onbedoeld, lijkt op een raciale karikatuur.
Critici geven aan dat het steekt dat een stereotype uit de tijd van de slavernij zo’n belangrijk onderdeel is van de Sinterklaastraditie. Soms laait het debat stevig op, zoals in de jaren ’80 van de vorige eeuw en de jaren ’10 van deze eeuw. De roep om verandering wordt harder. De groep Kick out Zwarte Piet zet zich in voor een Sinterklaasfeest zonder zwart geschminkte Pieten. Voor- en tegenstanders van die verandering demonstreren bij Sinterklaasintochten.
Veel lokale organisaties, winkelketens en ook programmamakers kiezen er sindsdien voor om stap voor stap het uiterlijk van de Pieten aan te passen, bijvoorbeeld door ze roetvegen te geven – van het glijden door de schoorsteen. Net als eerder in de geschiedenis veranderen zo tradities uit het Sinterklaasfeest.
Vanaf 2019 is de landelijke Sinterklaasintocht enkel nog met roetveegpieten. Daar ging veel maatschappelijke discussie aan vooraf.
In het kort
In 1850 wordt Zwarte Piet voor het eerst afgebeeld in een prentenboek van Jan Schenkman.
De inspiratie haalt Schenkman waarschijnlijk uit de Moorse pages die bedienden waren van de adel in die tijd. Zij vormen een indirecte link tussen Zwarte Piet en het slavernijverleden van Nederland.
Zwarte Piet staat al sinds de jaren zestig ter discussie. De laatste jaren worden de Pieten getransformeerd in Roetveegpieten zodat ze niet meer als aanstootgevend worden gezien.
En je weet het!
Anderen het laten weten?