Wie was Anton de Kom?
Wie was Anton de Kom?
Laatste update: 20-06-2023
"Vrijheidsstrijder, verzetsheld, vakbondsman, activist, schrijver en banneling" staat op het standbeeld van Anton de Kom in Amsterdam. Toch kennen buiten de Surinaamse gemeenschap weinig Nederlanders de man die zijn hele leven strijdt tegen de erfenis van de slavernij en de daaruit voortkomende ongelijkheid en discriminatie. Wat maakt hem tot inspirator van de huidige burgerrechtenbewegingen in Nederland? En waarom biedt de Nederlandse regering hem in 2023 postuum eerherstel?
Redacteur: Carla Valentin
Het is 35 jaar na de afschaffing van de slavernij (1863) als Anton de Kom op 22 februari 1898 ter wereld komt in een creoolse volksbuurt in Paramaribo in Suriname. Zijn vader, die nog in slavernij heeft geleefd, verdient de kost als boer en gouddelver. De familienaam van De Kom is vermoedelijk afgeleid van Mok, de naam van een vroegere plantage-eigenaar. Van zijn vader en zijn oma hoort hij de verhalen over de slavernij en op welke manier de herinneringen kunnen doorwerken. De Kom haalt zijn MULO- en boekhouddiploma en gaat werken bij het rubberbedrijf Balata Compagnie. Hij ziet onder welke barre omstandigheden de contractarbeiders het zware werk moeten doen en zet zich in voor hun belangen. Daar verwerft hij al snel de bijnaam 'papa De Kom'.
Wanneer vertrekt De Kom naar Nederland?
Op 22-jarige leeftijd gaat hij naar Nederland en werkt als vertegenwoordiger in koffie, thee en tabak. Hij huwt in 1926 de Haagse Petronella Borsboom met wie hij vier kinderen krijgt. Het gemengde gezin valt op in het witte Nederland.
De beginnend schrijver voelt zich verbonden met communistische bewegingen die zich inzetten voor de emancipatie van arbeiders. Hij sluit zich aan bij een mantelorganisatie van de Communistische Partij Holland die ijvert voor onafhankelijkheid van Suriname. Hij ziet in hen medestrijders die ijveren voor een menswaardig bestaan voor iedereen. Hij publiceert in verschillende linkse bladen en begint in 1928 aan zijn eerste boek.
Anton de Kom
Wat maakt De Kom bij terugkeer in Suriname populair?
In 1933 keert De Kom met zijn gezin terug naar Suriname om zijn zieke moeder te bezoeken. Maar zij sterft voor zijn aankomst. In zijn geboorteland komt hij op voor Surinaamse contractarbeiders die net als vroegere slaafgemaakten worden uitgebuit. Alle bevolkingsgroepen weten hem voor advies te vinden: creolen, Hindoestanen, marrons, en Javanen. De Nederlandse Centrale Inlichtingendienst, een voorloper van de huidige AIVD, beschouwt hem dan al als een gevaarlijke communist en revolutionair. Zij is bevreesd voor de groeiende populariteit van de 'Zwarte Ghandi'.
Als honderden arbeiders zich op 31 januari 1933 zich voor zijn huis verzamelen besluit gouverneur Rutgers hem te arresteren wegens 'communistische agitatie'. Bij de protesten die daarop volgen doodt de politie twee demonstranten en vallen er 22 gewonden.
Na drie maanden gevangenschap in Fort Zeelandia verbant het koloniaal bewind De Kom en zijn gezin naar Nederland. In IJmuiden staan enkele duizenden communistische kameraden hem op te wachten. In de jaren daarna probeert hij zijn strijd tegen onrecht en ongelijkheid voort te zetten. Maar dat gaat moeizaam omdat het werk in de tijd van de crisis in de jaren dertig niet voor het oprapen ligt. Zeker niet voor iemand die in de gaten gehouden wordt wordt door de BVD. De Kom raakt depressief en het gezin in grote armoede. Zijn verlangen en liefde voor Suriname blijft, zo blijkt uit een gedicht dat hij schrijft in het poëziealbum van zijn dochter Judith.
Wat is de betekenis van het boek 'Wij slaven van Suriname'?
Anton de Kom vertelt als eerste Surinamer de geschiedenis van Suriname. Het is uniek omdat het is geschreven door een nazaat van slaafgemaakten die de koloniale overheersing aan den lijve hebben ondervonden. Hij hoort de gruwelen over de slavernij uit eerste hand van zijn vader en oma. Hij beschrijft de opgang en neergang van de slavenhandel in Suriname voor het eerst vanuit een antikoloniaal gezichtspunt. Hij gaat in op de economische en politieke aspecten van het kolonialisme en is de eerste die ingaat op de psychologische doorwerking ervan. Met zijn felle aanklacht tegen onderdrukking, racisme en uitbuiting hoopt De Kom de Surinamer zijn trots terug te geven.
Geen volk kan tot volle wasdom komen, dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel belast blijft
Anton de Kom
Wat is zijn rol in het verzet?
Na de Duitse inval in mei 1940 sluit De Kom zich aan bij het verzet. Met hetzelfde vuur waarmee hij de erfenis van de slavernij bestrijdt, bestrijdt hij de nazi's onder de schuilnaam 'Juffrouw Borsboom'. Hij schrijft artikelen voor communistische kranten en distribueert illegale kranten. De Duitsers arresteren hem uiteindelijk op 7 augustus 1944. Zijn werk voor het verzet blijft geheim voor zijn gezin.
Via de strafgevangenis in Scheveningen, Kamp Vught en Sachsenhausen komt hij terecht in concentratiekamp Neuengamme. Hij overlijdt net voor de bevrijding van kamp Sandbostel aan tuberculose op 24 april 1945. Voor zijn verzetswerk krijgt hij in 1982 postuum het Verzetsherdenkingskruis.
Waarom verdwijnt zijn boek uit het zicht?
Lange tijd wordt gedacht dat zijn boek verboden werd. Maar biografen Woortman en Boots bestrijden dat. Zeker is dat zijn boek Wij slaven van Suriname uit het zicht verdwijnt. De autoriteiten zien De Kom als aanhanger van het communisme en een voorloper van het Surinaamse nationalisme en vinden het werk staatsgevaarlijk. Pas in 1964 herontdekt de Surinaamse studente Rubia Züschen in de Leidse universiteitsbibliotheek een exemplaar van het boek. Sindsdien vormt het een inspiratiebron voor politiek bewuste studenten. Zoals in de jaren zestig voor de SSU die strijdt voor de onafhankelijkheid van Suriname. Ook voor de huidige generatie activisten is Anton de Kom een inspirator. Tijdens de Black Lives Matter demonstraties in 2020 citeren veel actievoerders zijn werk. Daarnaast wordt zijn werk vaak onder de aandacht gebracht bij de jaarlijkse Keti Koti herdenkingen waar de afschaffing van de slavernij wordt gevierd.
‘De geschiedenis verandert niet, maar de manier waarop we naar onze geschiedenis kijken wel’
Minister Ingrid van Engelshoven
Waarom hoort Anton de Kom thuis in de canon van Nederland?
Minister Ingrid van Engelshoven (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) geeft in 2019 opdracht tot een herijking van de vijftig vensters in de canon van Nederland. Ze vindt dat er onvoldoende aandacht is voor ‘de schaduwkanten van de Nederlandse geschiedenis’. Een jaar later maakt een aantal witte mannen als Karel V en Willem Drees plaats voor onder andere politica Marga Klompé en de Surinaamse schrijver en activist Anton de Kom.
In 2023 biedt het kabinet Rutte IV de familie van Anton de Kom excuses en eerherstel aan. Ook komt er een speciale leerstoel aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Die zal zich richten op de geschiedenis van het slavernijverleden, de koloniale onderdrukking en de doorwerking ervan op latere generaties.
Anton de Kom in de Canon
In het kort
Anton de Kom vertrekt in 1926 vanuit Suriname naar Nederland. Hij sluit zich aan bij communistische kringen. Hierdoor komt hij al vroeg in beeld bij de veiligheidsdiensten.
In 1933 keert Anton de Kom terug naar Paramaribo. Hij komt daar op voor de rechten van contractarbeiders. Vanwege zijn grote populariteit aldaar verbant het koloniaal bewind hem naar Nederland.
De Kom schrijft in 1934 het boek 'Wij slaven van Suriname'. Het boek is de eerste vertelling van de Surinaamse geschiedenis vanuit het oogpunt van de tot slaaf gemaakte Surinamers.
Tijdens de oorlog sluit De Kom zich aan bij het verzet. Hij schrijft voor de illegale communistische pers. De nazi's arresteren zoom in 1944. Hij overlijdt in concentratiekamp Neuengamme.
Het boek 'Wij slaven van Suriname' verdwijnt in de vergetelheid. In 1964 wordt het herontdekt. De felle aanklacht tegen racisme en kolonialisme inspireert studenten en de huidige burgerrechtenbewegingen.
Minister van Engelshoven geeft in 2019 de opdracht om de canon van Nederland aan te passen. Er komt meer aandacht voor de schaduwkanten van de geschiedenis. In De Kom komt de strijd tegen racisme, uitbuiting en ongelijkheid in één persoon samen.
En je weet het!
Anderen het laten weten?