Wat is stikstof en waarom is het een probleem?

koeien in de stal
Wat is stikstof en waarom is het een probleem?

Gepubliceerd: 2-6-2020

Laatste update: 25-04-2023

Stikstof is overal om ons heen. Het is van zichzelf niet schadelijk voor de mens. En het is een belangrijke voedingsstof voor planten. Maar sommige stikstofverbindingen brengen wel schade toe aan onze gezondheid en aan de natuur. De uitstoot moet daarom omlaag. Hoe komt het dat we zoveel stikstof uitstoten? En wat kunnen we ertegen doen?

Redacteur: Jeroen Koot

Stikstof? Dat veroorzaken vooral anderen

Nee hoor, wie zijn gasfornuis aanzet doet al mee. Als er een vlammetje brandt, gaat in die vlam stikstof uit de lucht een reactie aan met zuurstof en dan gebeurt het al: hoe heter de vlam, hoe meer stikstofoxiden er vrijkomen. Dat gebeurt op allerlei plekken: in automotoren, in fabrieken, in vliegtuigmotoren.

Bij de stikstofcrisis van de laatste jaren draait het om twee stofjes: stikstof uit verkeer (NOx) en stikstofverbindingen uit boerenbedrijven, meestal in de vorm van ammoniak. Deze slaan neer in de natuur en werken als voedingsstof. Daardoor groeien sommige planten beter dan andere. Maar door te veel aan stikstof verdwijnen planten. Net als dieren die daar van eten. Dat is een grote bedreiging voor de biodiversiteit.

Ecoloog Arnold van den Burg: "De bodem is knetterzuur, soms zuurder dan cola. Dat werkt door in het hele ecosysteem." Bekijk hier het hele item.

De rechter grijpt daarom in 2019 in en de overheid neemt maatregelen. Zo gaat de maximale snelheid op snelwegen naar beneden en komen er strengere regels voor de bouw en boeren.

stikstof snelheidsverlaging
Sinds maart 2020 mag je overdag maximaal 100 km/h rijden op Nederlandse snelwegen. Het is een van de maatregelen van het kabinet om de stikstofuitstoot te verlagen.

Stikstof is ook slecht voor de mens. Maar de stikstofcrisis van nu gaat daar opvallend genoeg weinig over. De stikstofverbindingen veroorzaken smog en fijnstof. Daardoor kunnen gezondheidsproblemen ontstaan, zoals astma.

Stikstof is waarschijnlijk de reden dat 8000 kinderen in Nederland astma hebben. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Is de uitstoot in Nederland al gedaald?

Ja, wie begin jaren negentig door Nederland rijdt ademt veel meer nare stikstofverbindingen in dan nu. Dat komt omdat de eisen milder zijn in die tijd. Auto’s zijn viezer, boeren vervuilen meer, fabrieken stoten meer uit. Maar door maatregelen van de politiek daalt de uitstoot vanaf dat moment hard.

stikstof grafiek uitstoot
Bron: RIVM/Emissieregistratie

Maar terwijl het verkeer elk jaar wat schoner wordt, lukt dat bij boeren de laatste tien jaar niet meer. De uitstoot door de landbouw lijkt zelfs weer iets te stijgen. Dat brengt de politiek in de problemen en dus komt het kabinet in 2019 met nieuwe stikstofmaatregelen.

Boeren gaan massaal in protest tegen de nieuwe maatregelen.

Het zet kwaad bloed bij boeren, die stellen dat de milieuregels wel erg vaak veranderen en ingewikkeld worden. Daarom is het bijvoorbeeld moeilijk om investeringen te doen voor de toekomst van je bedrijf. Ook zou het beeld dat media en politiek van boeren neerzetten te negatief zijn. In 2019 gaan de boeren meerdere keren massaal op weg naar Den Haag met hun trekkers om hun stem te laten horen, met enorme files als gevolg. Ook regionale protesten volgen.

Protesten door het hele land

Protesten door het hele land
De boerenprotesten zorgen voor de drukste ochtendspits ooit.
Protesten door het hele land
Het Malieveld staat bomvol met trekkers.
Protesten door het hele land
Betogers eisen opschorting van de stikstofmaatregelen.
Protesten door het hele land
Veel protesterende boeren komen naar Den Haag.
Protesten door het hele land
In Groningen loopt het uit de hand. Betogers rammen de deur van het provinciehuis.
Protesten door het hele land
Trekkers verzamelen rond het RIVM. De stikstofberekening van het instituut klopt volgens de boeren niet.

Maar het probleem blijft bestaan en in juni 2020 velt de commissie-Remkes een nog harder oordeel. De stikstofuitstoot moet in 2030 gehalveerd zijn ten opzichte van 2019. 

In juni 2022 komt minister Van der Wal van Natuur en Stikstof met een verdere uitwerking van het stikstofplan. Op sommige plekken dichtbij natuurgebieden moet de stikstofuitstoot met wel 70% worden verminderd. Het gaat om 131 gebieden vlakbij kwetsbare natuur. 

Het aanpakken van de stikstofuitstoot op deze schaal zal vooral leiden tot grote veranderingen van agrarische gebieden en ingrijpend zijn voor boeren. Sommige boeren zullen moeten stoppen met hun bedrijf. 

"Waar wij van overtuigd zijn, is dat er een biodiversiteitscrisis aan de gang is en dat iedereen daar een rol in heeft. Maar het is de manier waarop waar wij moeite mee hebben." Bekijk de hele aflevering hier.

Er volgen felle protesten. Zoals intimiderende acties met tractoren bij het huis van minister Van der Wal en boze boeren die overal in het land snelwegen blokkeren. VVD-er Johan Remkes moet er aan te pas komen om de boeren weer aan tafel te krijgen met de overheid. In zijn rapport Wat wel kan toont hij begrip voor de boeren die de dupe zijn van voortdurend wisselend overheidsbeleid van de laatste jaren, maar hij houdt daarnaast ook vast aan de vereiste stikstofreductie in 2030. Een eerste stap daarin is het uitkopen of beëindigen van de grootste 'piekbelasters'. Het kabinet wil boeren en industrie in de nabijheid van beschermde natuurgebieden versneld aanpakken met een eenmalig uitkoopgedrag. 

Hoe veroorzaken boeren stikstofverbindingen?

Kort gezegd: door poepende en plassende dieren. In stallen komen mest en urine met elkaar in contact. Zo ontstaat drijfmest – modderige, vloeibare mest. Als dat in verbinding komt met zuurstof ontstaat er ammoniak. Naar schatting veroorzaken Nederlandse boeren rond de 60% van de stikstofneerslag in natuurgebieden. Daarvan komt de helft van melkveehouders.

Waarom is het aandeel van de landbouw zo hoog in Nederland? Kijk de hele aflevering op NPO Start.

Hoewel boeren dit steeds beter kunnen beperken, blijft de enorme hoeveelheid mest een groot probleem. We hebben volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek bijna vier miljoen koeien en meer dan twaalf miljoen varkens. Hoewel dat aantal langzaam daalt, blijft het groot. Zeker voor een klein land als Nederland. En veel dieren betekent veel mest. Per hectare landbouwgrond is de ammoniakuitstoot met 60 kilogram nog steeds de hoogste in de EU.

mest in koeienstal

Veroorzaken vliegtuigen niet juist veel stikstofuitstoot?

Zeker. Brandstofmotoren stoten stikstofoxiden uit (NOx), en dat geldt dus evengoed voor de hete turbines van vliegtuigen. De vraag is alleen: hoeveel daarvan slaat er neer in natuurgebieden – de depositie. Dat zou niet veel zijn, omdat een vliegtuig na opstijgen zo snel weg is dat de uitstoot ter plaatse beperkt is. De rest van de stikstof tijdens de vlucht raakt verdund en slaat dan over een veel groter oppervlak neer.

stikstof vliegtuig opstijgen
Een vliegtuig stijgt op bij de luchthaven Schiphol.

Waarschijnlijk veroorzaakt een boerenbedrijf naast een natuurgebied meer schade dan een vliegtuig. Maar over dit punt bestaat discussie. Bijvoorbeeld over de metingen en de CBS-cijfers. Opmerkelijk is dat bij metingen alleen de CO-2 uitstoot van vluchten gemeten worden die behoren bij de Nederlandse luchtvloot. En telt het RIVM eerst alleen de stikstofuitstoot mee van vliegtuigen tot 914 meter hoogte, omdat je dan taxiënde en opstijgende vliegtuigen pakt. Alles daarboven telt niet meer mee in de berekening. Dat leidde tot protest, want krijgt de boer zo niet alle schuld in de schoenen geschoven? Het Mesdagfonds – een initiatief vanuit melkveehouders – laat daarom de Universiteit van Amsterdam een veehouderij met 200 koeien nameten. De resultaten van dit onderzoek worden medio 2023 verwacht.

Ingenieur Leon Adegeest ontdekt fouten in de berekening van de uitstoot van de luchtvaart.

Kunnen boeren hun uitstoot wel beperken?

Ja, er is nog wel wat te winnen. En er zijn oplossingen. Drastische, zoals halvering van de veestapel, en minder ingrijpende. Zoals zorgen dat poep en plas niet bij elkaar komen. En als een boer mest uitrijdt, kan ook dat met minder uitstoot. Bijvoorbeeld door mest met water te verdunnen. Volgens Wageningse wetenschappers halveert dit de uitstoot, terwijl gras de voedingsstoffen beter opneemt. Sommige oplossingen geven ook problemen. Zoals verontreiniging van de grond. Maar voor de stikstofuitstoot pakt het goed uit.

Hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

Het kabinet maakt in april 2020 miljoenen euro’s vrij zodat meer boeren dit soort technieken kunnen inzetten. En als er dan toch te veel stikstofverbindingen ontsnappen, grijp dan in bij natuurgebieden zodat je de schade neutraliseert. Bijvoorbeeld door steenmeel uit Noorwegen uit te strooien zodat de bodem weer in balans komt. Het gebeurt allemaal. En natuurlijk het uitkopen van boeren. Want minder vee geeft ook minder uitstoot. De grote vraag is: zijn al die maatregelen genoeg? En wat betekenen al die maatregelen voor de toekomst van de landbouw?

In het kort

  • Bij verbrandingen komen stikstofoxiden vrij. Daardoor groeien sommige planten beter dan andere en dat kan de biodiversiteit bedreigen.

  • Begin jaren negentig is de stikstofuitstoot flink gedaald door strengere regels. Het verkeer is sindsdien steeds schoner. Maar bij de landbouw lukt dit de laatste tien jaar niet meer.

  • Als mest, urine en zuurstof samenkomen ontstaat er ammoniak. Hoewel we dit steeds beter kunnen beperken, blijft de enorme hoeveelheid mest een groot probleem.

  • Bij een boerenbedrijf slaat er waarschijnlijk meer stikstof neer in natuurgebieden dan bij vliegtuigen. Maar over de berekeningen bestaan discussies.

  • De grootste stikstofneerslag komt van melkveehouderijen. Het kabinet maakt miljoenen vrij voor technieken om hun uitstoot te beperken. Vraag blijft: doen alle maatregelen genoeg?

En je weet het!

Anderen het laten weten?

auteur

Door Jeroen Koot

Ook interessant

om te weten