Symbolen en formules, waarom gebruiken we ze zo graag?
Gepubliceerd: 23-12-2019
Laatste update: 10-03-2023
Met symbolen en formules kun je op versimpelde wijze dingen beschrijven. Heel zakelijk, bijvoorbeeld voor het vastleggen van natuurkundige wetten. Maar het is ook een manier om gevoelens en emoties uit te drukken. Doel is om dingen zo helder mogelijk weer te geven, maar of dat altijd lukt...
Redacteur: Edda Heinsman
Waarom gebruiken wetenschappers zulke ingewikkelde formules?
In elke film waarin een professor een rol speelt, is wel een schoolbord vol onbegrijpelijke tekens te zien. X-en, y-en, plussen, minnen, en dan het liefst ook nog het hele Griekse alfabet. Je denkt misschien: ja ja, lekker overdreven. Maar wandel je een natuurkunde-instituut binnen, dan ziet het er vaak ook écht zo uit.
Het werken met formules heeft meerdere voordelen. Ten eerste heel praktisch: ruimte. Zou je de betekenis van elke formule uitschrijven in woorden, dan neemt dat veel meer ruimte in beslag. Bovendien ben je veel langer bezig. Hoe korter, hoe eleganter. Wetenschappers proberen de werkelijkheid te beschrijven met zo min mogelijk woorden.
Ten tweede: eenduidigheid. Door de wereld om je heen te vatten in formules, in heldere regels, is het voor iedereen duidelijk waar je het over hebt. Taal is nog wel eens verwarrend, denk aan het Vlaamse woord ‘poepen’ (vrijen), het Engelse ‘patient’ (geduldig) of het Duitse ‘Winkel’ (hoek).
Symbolen zijn voor iedereen helder, formules zijn universeel. Dat wil zeggen: er zijn wereldwijde afspraken gemaakt dat bepaalde symbolen voor een bepaalde actie staan: optellen bij plus, aftrekken bij min en ga zo maar verder. Wetenschappers die verschillende talen spreken, kunnen dus in elk geval wel via de wiskunde met elkaar communiceren.
Wanneer je een formule gebruikt als een soort recept om iets mee te maken of coderen, spreek je eerder van een algoritme.
Een formule is dus niets anders dan een eenvoudige manier om regels op te schrijven, in dit geval om de hoogoven efficiënt te laten werken:
Toch blijft het opletten, zo heel universeel zijn de regels soms ook weer niet. Je moet bijvoorbeeld wel goed afspreken welke eenheden je gebruikt. Zo gaat het in 1999 mis bij de Mars Polar Lander, een onbemand ruimteschip dat op Mars zou landen. Het ene onderzoeksteam werkt met inches en ponden en het andere team met centimeters en kilogram. Dat pakt verkeerd uit: het ruimteschip bevindt zich niet op 150 kilometer boven het oppervlak van Mars, maar slechts op 60, en stort neer. Een duur foutje van 125 miljoen dollar.
Wat zijn de oudste symbolen?
Het beschrijven van dingen met symbolen en formules is zo oud als onze historie. Letterlijk, het tijdvak ‘prehistorie’ wordt door sommigen gedefinieerd als de periode vóórdat we dingen gingen vastleggen. Dus de tijd vóór de eerste hiëroglyfen en symbolen is de prehistorie, daarna is het de historie. Ons eigen schrift vindt zijn oorsprong ook in deze eerste eenvoudige beeltenissen. En hoewel onze hoofdletter A ooit begint als stierenkop, en de B als een huis, is er in ons 26-letterig alfabet inmiddels weinig meer te herkennen van die eerste symbolen. Dit in tegenstelling tot de Chinese taal, waarbij enkele karakters met enige fantasie toch nog iets weg hebben van hetgeen ze betekenen.
Chinese karakters en spijkerschrift
Het oudste gekras op een schelp dateert van zo’n half miljoen jaar geleden. De schelp is te zien in Naturalis. Is dit een symbool? Het allereerste begin van schrift? Het begin van beschaving? Men is het er niet helemaal over eens.
De oudste bewaarde grottekeningen stammen zijn bijna 44 duizend jaar oud en zijn onlangs gevonden op het Indonesische eiland Sulawesi. De oudste hiëroglyfen en spijkerschrift zijn veel recenter, ze duiken zo’n 3400 jaar voor Christus op, vaak gekrast in klei, geschilderd op papyrus of uitgehakt in steen. De hiërogliefen worden veel gebruikt om heilige teksten op de muren af te beelden. Hiërogliefen, ook wel ‘godenwoorden’ zouden een gift zijn van de god Thot, deze maangod was dan ook verantwoordelijk voor het schrift.
De oudste Chinese karakters stammen uit de late Shang dynastie, zo’n 1500-1000 jaar voor Christus. Ze worden gekrast in botjes van dieren en in de schilden van schildpadden, die toepassingen hebben in de waarzeggerij.
"Het styleren van tekeningen, tot wat wij letters zijn gaan noemen, is een proces van vereenvoudiging en een artistieke ontwikkeling tegelijkertijd".
Waarom worden symbolen zoveel gebruikt in godsdienst?
Van het voorspellen van de toekomst in het Chinese rijk, tot het vereren van goden in het oude Egypte. Dat de oudste beeldtalen strikt verweven zijn met godsdienst, is goed te begrijpen. Geletterdheid was iets wat alleen weggelegd was voor de -vaak geestelijke- elite. Maar er is meer aan de hand. Godsdienst is iets ongrijpbaars. Niemand kan God uitleggen, ieder heeft daar zijn of haar eigen gevoel bij. In de loop van de tijd hebben bepaalde tekens, woorden en voorwerpen een symbolische betekenis gekregen. Via deze symbolen en metaforen probeerden mensen om iets van dat grote geheimzinnige over te brengen.
Martha Hoffenkamp, docent godsdienst en filosofie, ziet veel symboliek op de Christelijke school waar zij lesgeeft: "Het is symboliek die religieus is en ook weer van deze tijd is".
Sommige van die symbolen hebben langzamerhand weer een vrij platte -pictogramachtige - betekenis gekregen. Een kruis staat voor Christendom. Een ring staat voor trouwen. Toch kunnen ze voor mensen een veel diepere betekenis hebben. Voor gelovige mensen is dat kruis veel meer dan een teken van het Christendom, misschien zegt het wel dat we zondaars zijn, of dat de dood overwonnen kan worden. En die ring, die staat niet alleen voor trouwen, maar ook voor het eeuwige verbond, dat mooie warme gevoel dat je bij je partner hebt. Gevoelens die je niet kunt uitleggen, maar die veel meer behelzen dan alleen een rond stukje metaal, die ring is een symbool geworden voor liefde. Symbolen kunnen dus enerzijds een heel zakelijke afgesproken betekenis hebben, maar ook juist een emotie verbeelden; iets benoemen dat niet te bevatten is.
Komen er nog nieuwe symbolen bij?
Weer even terug naar het zakelijke. Misschien wel een van de meest praktische toepassingen van symbolen, is die van het verkeersbord. De oudste verkeersborden zijn waarschijnlijk die van de oude Romeinen. Die gebruiken stenen om te markeren hoe ver het nog is naar Rome. Deze zogenaamde mijlpalen staan om de ongeveer 1,5 kilometer. Een mijl is duizend passen, dus op vlak terrein is een mijl wat langer dan in de bergen. Op de palen staat in getallen aangegeven hoe ver het nog is.
De laatste honderd jaar, sinds de opkomst van de fiets en auto, is het aantal regels in het verkeer enorm toegenomen en daarmee ook het aantal verkeersborden. In sommige steden wordt het zo onoverzichtelijk, dat men een drastische maatregel invoert: ‘alle verkeersborden weg’. Een idee van de Nederlandse expert Hans Monderman. Het blijkt een slimme zet: er volgen minder verkeersongelukken
In het dorp Oldeberkoop zijn geen verkeersborden meer te vinden. "Ze zijn domweg niet nodig" vindt verkeerskundige Hans Monderman.
Niet alleen op straat wordt het aantal pictogrammen dat je tegenkomt steeds groter. Dankzij de globalisering en digitalisering blijft het gebruik van pictogrammen toenemen. Denk daarbij aan emoticons. Wat begon als slim gebruik van simpele interpunctie :), is getransformeerd tot een heuse taal met honderden symbolen, emoji’s, aan te passen aan ieders voorkeur. Toch zijn ook deze symbolen soms voor verschillende uitleg vatbaar. Een bruin rond betekent in de meeste landen een koekje, maar in Nederland wordt het vaak als oliebol gebruikt. Duim omhoog betekent ‘goed’ in Nederland, in Duitsland betekent het nummer 1 en in Japan betekent het nummer vijf. En een natte aubergine en een perzik kunnen gewoon groente en fruit zijn, maar worden ook wel gebruikt als verwijzing naar seks.
Je kunt symbolen en formules dus heel goed gebruiken voor het beschrijven van een zakelijke transactie of een natuurkundige wet, maar met een beetje fantasie zijn de mogelijkheden bijna onbeperkt.
In het kort
Formules en symbolen zijn erg praktisch: doordat je niet alles in woorden hoeft te beschrijven kan je veel ruimte besparen. Daarnaast zijn ze eenduidig. Mensen die verschillende talen spreken, begrijpen wel dezelfde formules en symbolen.
De oudste bewaarde grottekeningen zijn bijna 44 duizend jaar oud. De oudste hiëroglyfen stammen uit ongeveer 3400 voor Christus, en de oudste Chinese karakters uit 1500-1000 jaar voor Christus.
Godsdiensten zijn ongrijpbaar en kennen daarom veel symbolen en metaforen. Op deze manier weten mensen gevoelens en emoties over te brengen.
We leren nog steeds nieuwe symbolen kennen. Door de opkomst van de fiets en de auto zijn er bijvoorbeeld steeds meer verkeersborden, en dankzij globalisering en digitalisering maken we volop gebruik van emoticons.
