Waarom lopen de kerken leeg?
Waarom lopen de kerken leeg?
Laatste update: 12-06-2024
De kerk bezoeken we steeds minder. We komen er niet meer, of hooguit nog tijdens kerstavond. Het Centraal Bureau voor de Statistiek meet de daling in kerkbezoek en ontkerkelijking. Terwijl we in de jaren zestig nog massaal naar de kerk gingen, zijn in 2018 voor het eerst niet-religieuzen in de meerderheid. In 2021 geeft zelfs 58 procent van de Nederlanders aan zichzelf niet tot een religie of levensbeschouwelijke groepering te rekenen. Hoe is de secularisatie begonnen? Zijn we echt steeds minder religieus?
Redacteur: Marjolein Koster
Programma: Andere Tijden (NTR)
Het Rijke Roomse Leven. Een term die de roomse cultuur met haar veelheid aan rituelen aanduidt. Tot ongeveer 1960 is er (vooral) in de provincies Noord-Brabant en Limburg een veelheid aan processies door de straten, heeft elk katholiek gezin beelden van heiligen in huis en is het bijwonen van de mis op zondag iets om naar uit te zien. In die jaren zijn er priesters in overvloed, maar sinds de secularisatie is deze roeping verre van vanzelfsprekend en is het roomse leven steeds minder zichtbaar aanwezig in onze maatschappij.
Andere Tijden maakt een speciale uitzending over pastoor René Pisters uit het Limburgse Simpelveld. In 2018 viert hij zijn 25-jarig priesterschap en in de uitzending zien we hoe in deze plaats, tegen de trend in, religie nog wél een belangrijke plaats heeft.
Rene Pisters
Hoe en wanneer zet in Nederland de ontkerkelijking in?
Tot in de jaren zestig leven we in Nederland in een sterk verzuilde samenleving. Op basis van levensbeschouwelijke of sociaaleconomische kenmerken zijn mensen in groepen verdeeld en leven we vrij gescheiden van elkaar. Grofweg zijn er vier zuilen: de protestanten, de rooms-katholieken, de socialisten en de liberalen. Iedere zuil heeft een eigen politieke partij, omroep, vakbond, krant, kruisvereniging en school. In sommige plaatsen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit deze video, mogen kinderen niet spelen met vriendjes die naar een andere kerk gaan.
Kampen staat bekend als een stad met veel gelovigen. In de tijd van de verzuiling is hier een strikte scheiding tussen de verschillende kerken.
Tegen het einde van de jaren zestig zet in Nederland de ontzuiling in. Mensen maken keuzes niet langer meer op basis van de groep waartoe ze behoren, maar denken steeds meer vanuit het individu. Oorzaken zijn onder andere democratisering, emancipatie en de televisie die ervoor zorgt dat mensen een kijkje in een andere zuil en de rest van de wereld krijgen. Bovendien zorgt de groeiende welvaart en de toenemende scholing ervoor dat mensen minder afhankelijk worden, bijvoorbeeld van de kerk. Cultuurhistoricus Herman Pleij noemt het een “nieuw soort algemeen zelfvertrouwen”.
"Dat concrete geloof in die hemelse beloning is bij zeer veel mensen vervaagd", zegt cultuurhistoricus Herman Pleij. Bekijk meer van Toen was geloof heel gewoon via NPOStart.
Mensen krijgen minder ontzag voor autoriteiten en willen zelf hun eigen beslissingen nemen. Deze ontzuiling heeft als gevolg dat mensen zich gaan afkeren van de kerk. Sinds de jaren zestig gaan steeds minder Nederlanders naar de kerk en hebben we te maken met ontkerkelijking. Dat leidt tot zichtbare leegstand van kerken. “We kennen een beeldenstorm uit 1566 en we kennen een tweede beeldenstorm in 1966”, zegt de rooms-katholieke priester Antoine Bodar. Hij doelt op de sloop van een aantal katholieke kerken in die periode.
In de jaren 60 ontstaat er kritiek op de kerk en het gezag.
Hebben alle kerken in Nederland te maken met leegloop?
De grootste christelijke stromingen in Nederland hebben allemaal te maken met teruglopend kerkbezoek. Uit onderzoek van het CBS blijkt dat in 2017 voor het eerst meer mensen aangeven níet tot een religieuze groep te horen, dan wel. Het atheïsme neemt toe. Hoewel de grootste stroming nog steeds het katholicisme is (24% van de religieuzen), vindt in de Rooms-Katholieke kerk ook de grootste leegloop plaats. In 1968 bezoeken nog 2,7 miljoen katholieken wekelijks de kerk, in 2016 zijn dat er nog maar 173.000.
Vooral onder Rooms-Katholieken is het kerkbezoek drastisch afgenomen.
Het is een paradox, want nog steeds zijn bijna vier miljoen mensen lid van de katholieke kerk. Een groot deel van hen, 87%, gaat nooit of bijna nooit naar de kerk. In 2010 komt het langdurige en grootschalige misbruik in de katholieke kerk aan het licht. Dit zorgt voor veel verontwaardiging, maar het resulteert niet in massale uitschrijvingen.
Kerken in Nederland hebben in grote mate te maken met slapende leden, die niet de moeite nemen zich uit te schrijven of diep van binnen toch nog waarde hechten aan het lidmaatschap van de kerk.
Nederland is en postchristelijk land geworden. Het christelijk geloof is naar de marge van de samenleving gegaan.
Ton Bernts, Radboud Universiteit
Veel historici zeggen ook dat Nederland misschien nooit echt een christelijke natie is geweest, maar dat veel mensen in het verleden cultuurchristenen zijn. Ze geloven niet zozeer in het bestaan van een God, maar hechten wel waarde aan de positieve effecten van het geloof in hun eigen leven en de maatschappij. De kerkgang is dan een gewoonte, die sinds de jaren zestig steeds meer naar de achtergrond verdwijnt. Een nieuwe generatie groeit bovendien ook steeds minder op met de traditionele manier van geloven.
De mensen die nog wel naar de kerk gaan, doen ook nog eens minder aan hun geloof.
Een gevolg van de terugloop van het aantal kerkbezoekers is dat veel kerken leeg komen te staan. Soms gaan de gebouwen zelfs voor het symbolische bedrag van 1 euro in de verkoop. Het gaat dan vaak om oude kerken die veel onderhoud nodig hebben. Meestal krijgt de kerk dan een nieuw bestemmingsplan. Zo zijn er kerken die zijn omgebouwd tot appartementen, bouwmarkten en zelfs tot speelparadijs. Onderzoeker Herman Wesselink verwacht dat tot 2030 er zo’n duizend kerkgebouwen leeg komen te staan.
Kerken nieuwe bestemmingen
De protestanten hebben ook te maken met een sterke daling van het aantal kerkbezoekers, maar deze groep christenen kent wel een trouwere kerkgang. Protestanten wonen vooral in de Biblebelt en hebben vaker grote gezinnen, waardoor de leegloop van kerken daar minder is.
In het Zeeuwse Krabbendijke zijn de straten op zondag vol met kerkgangers.
Mensen blijven wel behoefte houden aan kerkbezoek bij speciale gelegenheden, zoals bijvoorbeeld tijdens kerst, huwelijken en begrafenissen. Er is ook een aantal kleine kerken dat juist een toename van aantal leden en bezoekers kent, zoals evangelische gemeenten en pinksterkerken en ook de islam in Nederland groeit. Het lijkt erop dat juist meer orthodoxe stromingen nog langzaam groeien. Dit bevestigt dat de kerk vooral voor cultuurchristenen verleden tijd is. Ontkerkelijking is trouwens een West-Europees verschijnsel. Wereldwijd neemt het aantal christenen en moslims nog steeds toe.
Hoe probeert de kerk weglopende kerkgangers binnen te houden?
Vooral oudere mensen gaan naar de kerk, dus de prognoses voor kerkbezoek zien er niet rooskleurig uit. Al decennialang probeert de kerk op allerlei manieren dichterbij de mensen te komen. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1958-1963) pleit de paus al voor vernieuwing. “Paus Johannes XXIII wilde de ramen van de kerk als het ware openzetten, zodat er eens een frisse wind doorheen ging waaien”, zegt Antoine Bodar.
In 1958 roept paus Johannes de 23e het Vaticaans concilie bij elkaar. Bisschoppen uit de hele wereld komen bij elkaar om te praten over vernieuwing binnen de katholieke kerk.
De eerste ‘radicale’ veranderingen in Nederland zijn onder andere dat de mis in het vervolg niet meer in het Latijn, maar in het Nederlands plaatsvindt. Ook staat de priester niet meer met zijn rug, maar met zijn gezicht naar de gelovigen toe. De kerk moet met haar tijd mee en wordt langzaamaan steeds iets minder conservatief. Maar punten als de anticonceptie en het homohuwelijk blijven lange tijd omstreden en zijn dat eigenlijk nog steeds. In de jaren zestig probeert de kerk ook moderner te worden door bij een kerkdienst beatmuziek te introduceren.
Beatmuziek om de jeugd binnen de kerk te houden. Het werkt even, maar uiteindelijk kan het de leegloop niet tegengaan.
De beatmuziek houdt de jongeren helaas niet in de kerk. In het café of thuis naast de radio kunnen ze immers ‘echte’ beatmuziek luisteren. Als mensen niet meer naar de kerk gaan, moeten de kerken andere manieren bedenken om hun publiek te bereiken. Letterlijk de straten opgaan, zoals bijvoorbeeld met The Passion, een live-televisieprogramma van de christelijke omroepen EO en KRO-NCRV. Het Paasverhaal, waarin Jezus gekruisigd wordt, krijgt een eigentijdse draai met moderne muziek, begrijpelijke dialogen uitgevoerd door bekende Nederlandse artiesten. Elk jaar vinden de opnames plaats in een andere stad in Nederland en het programma trekt al jarenlang meer dan 3 miljoen kijkers.
Naar het voorbeeld van de landelijke uitzending van EO en de KRO-NCRV, organiseert René Pisters een eigen versie van The Passion op het dorpsplein in Simpelveld.
Geloven mensen minder?
De massale aandacht voor een programma als The Passion laat zien dat religie nog steeds wel leeft onder veel Nederlanders. De televisie-uitzending is laagdrempelig, minder serieus dan een preek in de kerk en mensen kunnen ervan genieten, zonder zich ergens aan te verbinden.
Religie is veel meer dan alleen naar de kerk gaan of jezelf tot een bepaalde kerkelijke stroming rekenen. Het onderzoek van het CBS uit 2018, wat claimt dat Nederland steeds minder religieus wordt, levert dan ook kritiek op. Volgens religiewetenschappers en theologen is er namelijk ook een groep Nederlanders die wel religieus is, maar zich bewust buiten de instituten houdt. Dit gegeven maakt het lastig deze stelling met cijfers aan te tonen, maar volgens de onderzoekers zijn er voldoende signalen in de samenleving om dat aan te nemen. Zo geeft in 2021 zo'n 58% van de Nederlanders aan zichzelf niet tot een religie of levensbeschouwelijke groepering te rekenen.
Daarnaast zijn er ook steeds meer alternatieven om spiritualiteit te beleven. De definitie van geloof verandert. Het is steeds meer een persoonlijke, individuele en minder een gezamenlijke activiteit. Religie verandert van karakter.
Alternatieven voor spiritualiteit
En zo vervaagt de grens tussen gelovigen en ongelovigen deels. Alain Verheij, zelfbenoemd theoloog des Twitterlands, legt uit dat jongeren van nu ook veel minder aversie tegen het geloof hebben dan hun ouders. De generatie die opgegroeid is in de jaren zestig en zeventig, associëren religie met kerk en gezag en met het ontworstelen aan de kerkregels. Voor huidige jongeren is het geloof vaker iets neutraals en geeft het juist misschien houvast en verdieping in hun leven. Hoewel religie door de leegloop van de kerken zeker minder zichtbaar aanwezig is in de maatschappij, is het niet zo dat het geloof verdwijnt uit de samenleving.
Theoloog Alain Verheij kijkt liever naar nieuwe kansen en moet daarvoor buiten de kerk kijken.
In het kort
Tot in de jaren zestig leven we in Nederland in een sterk verzuilde samenleving, waarin de protestanten en rooms-katholieken de grootste groepen zijn. Door groeiende welvaart, scholing, democratisering en de invloed van televisie gaan mensen steeds meer individuele keuzes maken. Dit leidt tot dalend kerkbezoek.
Vooral de katholieke kerk heeft te maken met dalende aantallen kerkbezoekers. Ook bij de protestanten neemt het aantal leden af, maar het zijn trouwere kerkgangers. Een aantal kleine kerken groeit juist.
Al decennialang probeert de kerk te moderniseren en dichterbij de mensen te komen, bijvoorbeeld door het taalgebruik aan te passen en beatmuziek te introduceren. Succesvolle evenementen zoals The Passion duiden erop dat mensen nog wel interesse hebben in het geloof.
Dat de kerken leeglopen betekent niet direct dat mensen minder interesse hebben in religie. Er ontstaan allerlei alternatieve manieren om daarmee bezig te zijn, zoals bijvoorbeeld stilteretraites.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
