Bijstandsfraude: hoever mag de overheid gaan met opsporen?
Bijstandsfraude: hoever mag de overheid gaan met opsporen?
Laatste update: 14-12-2022
Tandenborstels tellen, speuren naar schimmen in de slaapkamer en posten bij de voordeur: sociaal rechercheurs zijn er in de jaren 80 maar druk mee. En dat alles ter controle van mensen die bijstand ontvangen. Hoever mag de overheid gaan in het opsporen van bijstandsfraude?
Programma: Andere Tijden (NTR)
Waarom krijgt Nederland een Bijstandswet?
In Nederland bestaat tot 1965 de Armenwet uit 1912. Financiële ondersteuning van burgers in nood is daarbij een gunst, afhankelijk van de goede wil van anderen. Als je in de goot raakt en je niet in je eigen bestaan kan voorzien, dan kun je bijvoorbeeld hulp vragen bij kerkelijke instellingen. Maar die stellen wel strenge eisen op gebied van zedelijkheid en godsdienst. Je mag ook niet zelf bepalen wat je met het geld doet. Er hangt een vernederende sfeer omheen, dat je je in feite moet schamen als je je hand ophoudt voor geld. Dat verandert als Marga Klompé, minister van Maatschappelijk Werk, in 1965 de Algemene Bijstandwet invoert.
In 1965 wordt de Armenwet uit 1912 vervangen door de Algemene Bijstandswet.
Voortaan regelt de overheid centraal financiële bijstand. Het wordt een plicht van de overheid voor mensen in nood en een recht van de burger. Niets meer om je voor te schamen. “Ik hoop dat iedere burger zal beseffen dat hij met opgeheven hoofd een beroep op deze wet kan doen”, zegt Klompé.
Marga Klompé blikt terug op de totstandkoming van de Algemene Bijstandswet.
De uitvoering van de wet komt in handen van de gemeenten. Zij verstrekken via de Sociale Dienst de uitkering en controleren op naleving van de bepalingen in de wet.
Niet alleen vrouwen, maar ook ouderen en mensen met een beperking krijgen met de nieuwe bijstandswet een vangnet.
Waarom krijgt bijstand een negatieve lading?
Nederland heeft met de Bijstandswet een sterk sociaal stelsel. Alle werkende Nederlanders betalen belasting om het systeem van de Bijstandswet te betalen. Hoe meer mensen in de bijstand, des te heviger het maatschappelijk debat over fraude met uitkeringen. De controle op mensen die bijstand ontvangen wordt strenger: het gaat immers om gemeenschapsgeld. Krijgt iedereen wel terecht bijstand en gaat het niet te makkelijk?
Hans Wiegel maakt zich in de jaren 80 hard voor het bestrijden van uitkeringsfraude.
De VVD komt in de jaren 70 al met een spraakmakend rapport over misbruik. Daarin wordt gewaarschuwd dat het een verkeerd effect op de samenleving heeft: “De man of vrouw die ziet dat zijn buurman een uitkering geniet die hem niet toekomt, zal zich mogelijk ook wel eens gaan afvragen waarom hij eigenlijk ook niet van deze gemakkelijke weg gebruik zal maken.” Het rapport pleit voor meer controle en sancties op misbruik.
VVD-lijsttrekker Hans Wiegel maakt 'steunfraude' in die periode zelfs tot centraal thema in de verkiezingsstrijd en het blijft een terugkerend thema in de politiek. Het begrip 'uitkeringsontvanger' krijgt een negatieve lading. Iemand die een uitkering ontvangt wordt gezien als een profiteur: iemand die wel geld ontvangt, maar niet wil werken. Linkse partijen waarschuwen dat er geen 'jacht' mag ontstaan op steunfraudeurs.
Ook voor de Algemene Bijstandswet gelden strenge regels. Als iemand in de bijstand terechtkomt, moet diegene zich door middel van scholing, omscholing of herscholing verder ontwikkelen en proberen weer uit de bijstand te komen. En de bijstandsontvanger moet bereid zijn werk te zoeken en passende arbeid aan te nemen.
Waarom stijgt aantal aanvragen voor bijstand in de jaren 80?
Eind jaren 70 en begin jaren 80 doen veel gescheiden vrouwen een beroep op bijstand. Deze uitkering maakt het voor hen mogelijk om hun man te verlaten, want ze zijn nu niet langer financieel afhankelijk van hem.
Bijstandsvrouwen worden door sociologen de minst bedeelde groep van de samenleving genoemd.
In diezelfde tijd raakt ons land in een economische crisis. Het aantal mensen dat niet kan werken loopt snel op tot ver over de 500.000 en stijgt maar verder. Velen van hen doen een beroep op bijstand. Het sociale stelsel staat hierdoor onder zware druk.
Hoe wordt de controle op de 'bijstandstrekkers' opgevoerd?
Om fraude tegen te gaan stelt het Openbaar Ministerie steunfraude-officieren aan en op gemeentelijk niveau verhoogt de overheid het aantal ‘sociaal rechercheurs’. Dat zijn vaak oud-politieagenten, die bij de sociale dienst worden ingezet om vermoedens van fraude te onderzoeken. De maatschappelijk werkers bij de sociale dienst staan niet te springen om samen te werken met deze nieuwe opsporingsambtenaren. Volgens hen is de sociale dienst vooral een zorginstelling en geen politie.
Wat houdt de controle door de sociaal rechercheur in?
De sociaal rechercheurs krijgen in de jaren 80 regelmatig opdracht om gescheiden vrouwen in de bijstand te controleren. Vaak begint het onderzoek met een tip, al dan niet anoniem. De controle richt zich vooral op de vraag: woont de bijstandsvrouw alleen of heeft zij een nieuwe partner? Een nieuwe partner kan leiden tot het verlies van de uitkering. Immers, zo redeneert de wetgever, deze nieuwe man kan nu voor haar zorgen. Op het moment dat een sociaal rechercheur zijn onderzoek begint, verliest de bijstandsvrouw en groot deel van haar privacy.
Hele aflevering zien? Ga naar NPO Start.
Sociaal rechercheurs posten voor het huis van de bijstandsvrouwen. Zij houden in de gaten hoe vaak de nieuwe partner zijn auto voor de deur parkeert. Hoe laat hij aankomt, wanneer hij weer weggaat. Of hij aanbelt of de deur opent met een sleutel. Alles wat zichtbaar is vanaf de buitenkant wordt geobserveerd en vastgelegd.
Zijn sociaal rechercheurs de Big Brothers van de jaren 80?
Big Brother is watching you, wie kent dit begrip uit het boek 1984 van George Orwell niet? De vergelijking is snel gemaakt. De inwoners in de Staat van Big Brother worden in de gaten gehouden door de overheid. In elk huis hangt een camera, niemand blijft onbespied, zodat iedereen zich aan de regels houdt. Zijn sociaal rechercheurs de Big Brothers van de jaren 80? Het verhaal van Albine Grumböck trekt in 1984 nationale aandacht en verschijnt in alle kranten en op tv.
De buurman van Albine bespioneert haar al zes jaar. Hij werkt bij de sociale dienst en probeert halverwege de jaren 80 te bewijzen dat Albine, een gescheiden moeder met drie kinderen, geen recht heeft op bijstand. Het gevolg is dat Albine naast haar privacy ook haar uitkering verliest. Maar ze laat het daar niet bij zitten en spant een rechtszaak aan.
Hele aflevering zien? Ga naar NPO Start.
Ook bij de bijstandscontrole hoort soms een bezoek binnenshuis tot de onderzoeksmethodes. Kranten staan vol met verhalen van verontwaardigde vrouwen over de manier van aanpak: het tellen van het aantal herenoverhemden aan de waslijn, het speuren naar herenschoenen in de kledingkast, ‘s nachts schimmen tellen in de slaapkamer. Zo bouwen de sociaal rechercheurs een dossier op vol met gegevens die kunnen leiden tot beëindiging van de uitkering. Ze worden ook wel 'tandenborsteltellers' of de 'tandenborstelbrigade' genoemd, omdat hun speurwerk soms tot in de badkamer doorgaat.
De Belangenvereniging Benadeelde Bijstandsvrouwen reikt 'gluurderslintjes' uit aan 'overijverige' sociaal rechercheurs.
Wanneer gaat de controle over de grenzen van de privacy?
De bijstandsvrouwen laten het er niet bij zitten. Zij spannen rechtszaken aan en vinden dat hun recht op privacy is aangetast.
Gedupeerde bijstandsvrouwen richten de Belangenvereniging Benadeelde Bijstandsvrouwen op. Ze trekken door het land om gescheiden vrouwen te wijzen op hun rechten en plichten en delen zogenaamde 'gluurderlintjes' uit aan in hun ogen overijverige sociaal rechercheurs. Voor hen staat buiten kijf dat de sociaal rechercheur vooral een gluurder is.
Heiligt controle het doel van alle middelen?
In Nederland wordt de roep om controle sinds invoering van de Bijstandswet voortdurend positief beantwoord. De controle staat lijnrecht tegenover het vertrouwen in de mens, en dat botst wel een beetje met de zalvende woorden van Marga Klompé waarmee de Bijstandswet werd geïntroduceerd.
Albine Grumböck wint het kort geding dat ze aanspant tegen haar buurman. Maar de sociale dienst in Edam, waar hij werkt, gaat in beroep en de strijd wordt uiteindelijk gevoerd tot aan de Hoge Raad toe. Uiteindelijk blijft de afweging ingewikkeld: wanneer wordt je privacy aangetast?
Bijstandsvrouw Ria Westrate voelt zich door de sociale recherche aangetast in haar privacy.
Uiteindelijk zal er altijd opnieuw discussie zijn over de grenzen van controle van de overheid, zoals bij de invoering van het Sofinummer in 1986. Dit Sociaal Fiscaal Nummer koppelt belastinggegevens en sociale verzekeringsgegevens, zodat de overheid beter inzicht krijgt in gegevens van de bevolking en fraude beter opgespoord kan worden.
Fraude moet ook aangepakt worden, want er wordt zonder twijfel misbruik van de bijstand gemaakt. Volgens Divosa, de koepel van sociale diensten, waren er in 2017 onder de 459.000 bijstandsgerechtigden ruim 30.000 overtredingen van de inlichtingenplicht.
Inmiddels is het Sofinummer vervangen door het burgerservicenummer (BSN).
Tot op de dag van vandaag zijn sociaal rechercheurs actief en speuren ze naar bijstandsfraude. De manieren waarop zij dat doen verschillen per sociaal rechercheur. Was er vroeger alleen de verrekijker, in de gedigitaliseerde samenleving is nog veel meer mogelijk.
De regelgeving voor wat wel mag en wat niet mag is duidelijker geworden en de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). De nieuwe privacywetgeving versterkt nog eens de privacyrechten van de burgers. Het debat over de grenzen van de privacy blijft altijd actueel en in beweging. Big Brother heeft er een hele klus aan…
In het kort
Tot 1965 kent Nederland de Armenwet. Financiële ondersteuning van burgers in nood is daarbij een gunst, afhankelijk van de goede wil van anderen.
Hoe meer mensen in de bijstand, des te heviger het maatschappelijk debat over fraude met uitkeringen. Het gaat immers om gemeenschapsgeld. Krijgt iedereen wel terecht bijstand en gaat het niet te makkelijk?
Eind jaren 70 en begin jaren 80 doen veel gescheiden vrouwen een beroep op bijstand. Deze uitkering maakt het voor hen mogelijk om hun man te verlaten, want ze zijn nu niet langer financieel afhankelijk van hem.
Het Openbaar Ministerie stelt 'sociaal rechercheurs' aan om fraude tegen te gaan. Dat zijn vaak oud-politieagenten, die bij de sociale dienst worden ingezet om vermoedens van fraude te onderzoeken.
Vaak begint het onderzoek met een tip, al dan niet anoniem. De controle richt zich vooral op de vraag: woont de bijstandsvrouw alleen of heeft zij een nieuwe partner?
De buurman van Albine Grumböck bespioneert haar al zes jaar. Het gevolg is dat zij naast haar privacy ook haar uitkering verliest. Maar Albine laat het daar niet bij zitten en spant een rechtszaak aan.
In Nederland wordt de roep om controle sinds invoering van de Bijstandswet voortdurend positief beantwoord, maar de controle staat wel lijnrecht tegenover het vertrouwen.
En je weet het!
Anderen het laten weten?