De Holland-Amerika Lijn: van oer-Hollandse rederij tot Amerikaanse cruisegigant
De Holland-Amerika Lijn: van oer-Hollandse rederij tot Amerikaanse cruisegigant
Laatste update: 09-02-2023
Cruisen. Aan het begin van de vorige eeuw een luxe die alleen is weggelegd voor de happy few. Aan boord treden op een fraai passagiersschip voor een weken- of zelfs maandenlange zeereis naar exotische bestemmingen. Inmiddels zijn luxueuze zeecruises voor een veel breder publiek toegankelijk. Dit jaar verwachten de gezamenlijke cruiserederijen 27,2 miljoen passagiers. En de markt blijft groeien.
Programma: Andere Tijden (NTR)
Wereldwijd zijn er ruim vijftig rederijen die met zo’n 475 cruiseschepen de oceanen en rivieren bevaren. Een van die rederijen is de Holland America Line, voorheen de Holland-Amerika Lijn (HAL): een van oorsprong oer-Hollands bedrijf dat in 1989 volledig in Amerikaanse handen komt. Daarmee eindigt een typisch Nederlands HAL-tijdperk.
Hoe landverhuizers de HAL groot hebben gemaakt
Rotterdamse roots
Dat typisch Nederlandse HAL-tijdperk begint in 1871 in Rotterdam, waar de twintigers Antoine Plate en Otto Reuchlin de firma Plate, Reuchlin & Co oprichten. Twee jaar later zetten de ondernemers de vennootschap om in de NV Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij (NASM).
Het is de tijd van de landverhuizers: veel Europeanen, voornamelijk uit Oost-Europa, verlaten het continent en zoeken hun heil in Amerika. De NASM speelt daarop in en biedt de emigranten een rechtstreekse lijndienst per stoomschip van Rotterdam naar New York. In de volksmond heet de rederij daarom al snel de Holland-Amerika Lijn (HAL), een naam die de directie later ook officieel overneemt.
Landverhuizershotel
Dankzij de vele emigranten groeit de HAL uit tot een rederij van formaat: tussen 1880 en 1914 varen miljoenen passagiers met de lijndienst vanaf Rotterdam de Atlantische Oceaan over.
Om de tienduizenden landverhuizers die jaarlijks vanuit Rotterdam de oversteek maken ordentelijk te kunnen inschepen, legt de rederij in 1889 een eigen kade aan: de Wilhelminakade. Hier verrijzen pakhuizen, een kerkgebouwtje en een groot logement met sanitaire voorzieningen: het landverhuizershotel. Het hotel biedt plaats aan vierhonderd mensen.
Markant hoofdkantoor
De Holland-Amerika Lijn doet goede zaken en in 1901, nog geen kwarteeuw na de oprichting, neemt de directie een nieuw hoofdkantoor aan de Wilhelminakade in gebruik. Het markante kantoor blijft tot 1979 dienstdoen, waarna de nieuwe directiezetel voortaan in Stamford, Connecticut staat. Het passagiersbedrijf is acht jaar eerder al verplaatst naar New York.
Vlaggenschip
In de jaren dertig, na enkele reorganisaties, besluit de HAL extra te investeren in de passagiersdienst. Er moet daarom een nieuw passagiersschip komen dat als vlaggenschip van de HAL kan dienen. De Rotterdamse Droogdok Maatschappij krijgt de opdracht het nieuwe schip te bouwen. De Nieuw Amsterdam II biedt plek aan 1.220 passagiers, verdeeld over drie klassen. De inrichting is volgens de art deco trend: licht en elegant.
Haven van Rotterdam
Tegenwoordig staat het oude hoofdkantoor van de Holland-Amerika Lijn beter bekend als Hotel New York. Het is een markant onderdeel van de uitgestrekte haven van Rotterdam. Meer over de geschiedenis van de haven zie en lees je hier.
Vanwege de moderne uitstraling krijgt de Nieuw Amsterdam II de bijnaam ‘schip van morgen’. Zo heeft het eersteklas restaurant een plafond bekleed met Marokkaans leer, pilaren bedekt met bladgoud en is een van de twee zwembaden met Delfts blauw betegeld.
Aan de inrichting werken zo’n zestig kunstenaars mee. Uniek voor die tijd is het theater aan boord, met airconditioning, en de eersteklas hutten met eigen badkamer. Koningin Wilhelma doopt het schip in april 1937 en kort daarop volgt de eerste reis naar New York, via Boulogne-sur-Mer en Southampton.
De wereldoorlogen: lucratief en verliesgevend
De Eerste Wereldoorlog is voor de HAL in commercieel opzicht een lucratieve periode: er is een grote vraag naar passagiers- en vrachtvervoer en dankzij de Nederlandse neutraliteit kan de HAL daar goed op inspelen. Zo is de Nieuw Amsterdam I het enige trans-Atlantische passagiersschip dat in die periode vanuit Europa op New York vaart.
Hoe anders vergaat het de HAL in de Tweede Wereldoorlog: direct na het uitbreken van de oorlog bombarderen de Duitsers in mei 1940 Rotterdam, waarbij ook de Wilhelminakade zware schade lijdt. Aan de kade liggen op dat moment drie HAL-schepen aangemeerd, de Statendam III, de Boschdijk en de Veendam II. De eerste twee schepen gaan volledig verloren. Het markante hoofdkantoor blijft gespaard.
Troepentransport
De geallieerden zetten de HAL-schepen gedurende de oorlog in als bevoorradings- en troepentransportschepen. Enkele schepen gaan ten onder, waarbij in totaal 165 HAL-bemanningsleden op zee omkomen. Maar de Nieuw Amsterdam II, die als troepentransportdienst voor de Britse overheid is ingezet, bewijst goede diensten. Het moet wel eerst een flinke transformatie ondergaan: originele meubelen en decoraties ruimen het veld en er komt bewapening op het schip.
Uiteindelijk vervoert de Nieuw Amsterdam II in de oorlogsjaren 350.000 militairen. In 1946 komt het schip weer in handen van de HAL en bij terugkomst in Rotterdam, op 10 april 1946, onthalen duizenden mensen het vlaggenschip enthousiast op de kade. De zes jaar in oorlogsdienst hebben hun sporen behoorlijk nagelaten en er zijn achttien maanden nodig om het schip op te knappen en weer om te bouwen tot passagiersschip.
Wederopbouw
De HAL doet het goed in de jaren van wederopbouw, met name dankzij het stijgend aantal emigranten. Dit keer zijn het geen grote aantallen Oost-Europeanen die in hun heil overzee zoeken, maar vooral Nederlanders die geen toekomst meer zien in West-Europa. De regering stimuleert de overzeese emigratie en de HAL speelt een belangrijke rol in het transport van honderdduizenden Nederlandse landverhuizers, die niet alleen naar de Verenigde Staten, maar ook naar Canada en Australië gaan.
Hoewel in deze periode de concurrentie van de luchtvaart al voelbaar wordt, bloeit de passagiersvaart, die in de zomerperiode plaats vindt, nog steeds. Het jaar 1960 blijkt een topjaar met de verkoop van ruim honderdduizend passagebiljetten. ’s Winters vormen cruises met Amerikaanse passagiers op de luxe HAL-schepen een steeds lucratievere inkomstenbron voor de rederij.
Van emigranten naar vakantiegangers
Bouw ss Rotterdam
Naarmate de cruises een steeds belangrijkere plek innemen, besluit de HAL in te zetten op de bouw van een nieuw schip, het ss Rotterdam V. Ook nu is het de Rotterdamse Droogdok Maatschappij dat het nieuwe vlaggenschip van de HAL bouwt, waarmee in totaal 126 miljoen gulden is gemoeid.
Koningin Juliana verzorgt de officiële overdacht van de Rotterdam aan de Holland-Amerika Lijn tijdens een proefvaart op 21 augustus.
Vloot
Sinds 1873 tot heden zijn voor de HAL in totaal 173 schepen gebouwd, zowel stoom- als motorschepen. Verreweg het merendeel van de HAL-vloot bestaat uit passagiersschepen. De divisie vrachtschepen komt in 1975 in Zweedse handen.
Around the world…
De eerste cruise die het luxe schip de Rotterdam maakt is een reis van 49 dagen langs 16 verschillende havens in Midden- en Zuid-Amerika. Hierna volgt een vier-continenten-cruise van 75 dagen. Het schip maakt de eerste cruise rondom de wereld in 1961; de reis is helemaal volgeboekt en aan boord verblijven vooral veel rijke Amerikanen.
Onder het motto “around the world in eighty days” vaart de Rotterdam vanuit New York de Atlantische Oceaan over, naar de Middellandse zee, het Suezkanaal en India. Daarna volgen Taiwan, Hongkong en Yokohama, voordat het de oversteek maakt naar Hawaï. Daarna volgen Californië, Mexico en het Panamakanaal, waarna het schip terugkeert in New York. Deze cruise-om-de-wereld in tachtig dagen wordt een begrip en veel kapitaalkrachtige passagiers, vooral Amerikanen, boeken meer dan eens een cruise met het ss Rotterdam.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Hoe is het leven aan boord als bemanningslid?
De luxe cruises op het ss Rotterdam zijn niet alleen een onvergetelijke belevenis voor de passagiers. Ook voor de vele bemanningsleden vormen de cruises een tijd om nooit te vergeten. Herinneringen en anekdotes van enkele van deze bemanningsleden, opgetekend door Andere Tijden, schetsen een gevarieerd beeld van het leven boven- en benedendeks en de omgang met de vaak zeer welgestelde passagiers, die elk zo hun eigenaardigheden hebben.
Zo is er altijd wel reden voor een feestje of een andere festiviteit aan boord. Niet alleen draaft de bemanning op bij feestjes van (of voor passagiers), ook onderling weet de bemanning in de spaarzame vrije tijd altijd wel een reden te verzinnen voor een hut-feestje met de nodige drank. Een bijzondere traditie voor de bemanning is het Neptunusfeest: een ontgroening voor nieuwe bemanningsleden als het schip de evenaar passeert.
Herinneringen aan de Rotterdam
Herinneringen aan de Rotterdam
Het einde van het tijdperk
Begin jaren zeventig komt de Holland-Amerika Lijn in economisch zwaar weer terecht. De lage koers van de dollar en de loonexplosie in Nederland heeft grote invloed op het bedrijfsresultaat en de directie besluit flink te bezuinigen.
Al het civiele personeel wordt vervangen door goedkopere arbeidskrachten uit Indonesië. Een massaontslag volgt. Veel bemanningsleden die al vele jaren voor de Holland-Amerika Lijn hebben gewerkt staan van de een op de andere dag op straat. Protesteren heeft geen zin.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Band met Nederland steeds losser
Omdat de Holland-Amerika Lijn steeds afhankelijker wordt van de Amerikaanse cruisemarkt, verslapt de band met de Nederlandse thuishaven Rotterdam. Aanvankelijk komt het stoomschip nog jaarlijks terug naar Rotterdam voor een dokbeurt, maar vanaf 1972 vindt het onderhoud alleen nog plaats bij Amerikaanse scheepswerven.
Na de laatste dokbeurt in Rotterdam vertrekt het cruiseschip op 6 oktober 1971 uit haar thuishaven, om pas na 27 jaar – en onder een andere naam - weer terug te keren in Rotterdam. Klaas Krijnen, voorzitter van de Stichting Behoud ss Rotterdam, maakt die oktoberdag als jonge jongen opnamen vanaf de Euromast met een Bauer super 8 cameraatje. Hij ziet het schip, naar later blijkt, voor de laatste keer vertrekken uit de Rotterdamse haven.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Niet alleen de band van het ss Rotterdam met Nederland wordt in de jaren zeventig steeds losser. Uiteindelijk betekent de volledige overname in 1989 van de ooit oer-Hollandse rederij door Amerikaanse cruisegigant Carnival de definitieve breuk met Nederland.
Niettemin klinkt in de huidige naam Holland America Line de Nederlandse oorsprong nog door en varen de Amerikaanse schepen sinds enige tijd weer onder Nederlandse vlag. Niet vanwege de geschiedenis, maar vanwege het gunstige Nederlandse belastingklimaat.
In het kort
De Holland-Amerika Lijn wordt groot dankzij de Oost-Europese landverhuizers die eind negentiende en begin twintigste eeuw massaal naar Amerika emigreren.
WOI is voor de HAL een lucratieve periode dankzij de Nederlandse neutraliteit, maar tijdens WOII gaan meerdere schepen verloren door oorlogsgeweld en komt de normale passagiers- en vrachtvaart stil te liggen.
Na de Tweede Wereldoorlog maakt de HAL weer een flinke groeiperiode dankzij duizenden Nederlandse emigranten, maar door de concurrentie van het vliegtuig richt de HAL zich steeds meer op luxe cruisevaarten.
De luxe cruises zijn niet alleen een onvergetelijke belevenis voor de passagiers. Ook voor de bemanning, die veelal benedendeks blijft, is er altijd wel reden voor een feestje.
Door de loonexplosie en de lage koers van de dollar komt de HAL begin jaren zeventig in financieel zwaar weer. In 1989 komt het bedrijf volledig in handen komt van een Amerikaanse cruisegigant.
En je weet het!
Anderen het laten weten?