Wie was Harry Mulisch?

Harry Mulisch is een van de belangrijkste schrijvers uit de naoorlogse Nederlandse literatuur. Hij wordt gerekend tot ‘de Grote Drie’, samen met Gerard Reve en W.F. Hermans. Zijn grootste bestseller is De aanslag (1982), met een wereldwijde oplage van ongeveer twee miljoen exemplaren. De verfilming van dit boek wint in 1987 een Oscar.

Ik bén de Tweede Wereldoorlog.

Harry is twaalf jaar als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. In de oorlog werkt Harry’s vader als directeur personeelszaken bij de bank Lippman-Rosenthal & Co. Deze bank krijgt van de nazi’s de opdracht geconfisqueerde Joodse bezittingen te ‘beheren’. De band van zijn vader met de nazi’s zorgt er ook voor dat Harry’s Joodse moeder niet naar de kampen wordt gestuurd en dat hij niet wordt opgeroepen voor de Arbeitseinsatz. Deze paradox zal er voor zorgen dat Harry later zal zeggen dat hij de Tweede Wereldoorlog wás. Mulisch: “Zowel de agressor als het slachtoffer zitten in mijn bloed.”

Het maakt hem bewust van de ingewikkeldheid van begrippen als ‘goed’ en ‘kwaad’ en ‘schuld’, die in zijn latere oeuvre en gedachtegoed een grote rol spelen.

Tijdens de oorlogsjaren gaat het op school niet goed met Harry. Hij behaalt slechte resultaten — naar eigen zeggen verveelt hij zich — en hij spijbelt veel. Zijn meeste tijd gaat zitten in het doen van scheikundige proeven en zijn avonturen met meisjes. Harry wordt van school gestuurd. Volgens de rector is hij “te fluwelig, enigszins onbetrouwbaar, druk, onderaards kletser, lawaaierig, luidruchtig, ruw, praatjesmaker, bankenvernieler.”

De daaropvolgende twee jaar wijdt hij zich aan zijn eerste roman Archibald Strohalm. De jongen Archibald doet hierin een jammerlijke poging een alomvattende filosofie te ontwerpen. In dit boek is een belangrijke rol weg gelegd voor een ‘mythisch-magisch element’. Volgens Mulisch is het de taak van een schrijver om de diepere betekenis van de werkelijkheid te laten zien. Dit kan onder andere door mythen en symbolen in deze werkelijkheid te herkennen en zo het alledaagse aan het mysterieuze en het goddelijke te verbinden. Mulisch wint met zijn debuutroman de Reina Prinsen Geerlingsprijs, een prestigieuze onderscheiding.

Een schrijver ben je, dat kun je niet worden. Je bent het of je bent het niet. Daar is geen leerschool voor.

In 1961 verschijnt De zaak 40/61, een bundeling van zijn verslagen voor Elsevier waarin hij het proces van Adolf Eichmann in Jeruzalem verslaat. Hij raakt gedeprimeerd door wat hij daar aanschouwt. Mulisch is ontsteld door de alledaagsheid van Eichmann, volgens Mulisch was hij geen slecht mens, maar iemand zonder overtuigingen en die slechts bevelen van anderen uitvoerde.

Mulisch zal verder in deze jaren nog flirten met de provo-beweging en een grote sympathie koesteren voor Fidel Castro, die hij ook ontmoet. Hij ziet het communisme als de overwinnaar van het nationaal-socialisme, in zijn ogen het ultieme kwaad. Zijn omarming van Castro komt hem op veel kritiek te staan, zeker in de jaren waarin blijkt dat Cuba niet de idylle is die het in de ogen van Mulisch zou zijn. Hij zal echter, ook op latere leeftijd, dit foute standpunt nooit toegeven. Mulisch zegt hierover dat de liefde over is "maar dat je nog altijd genegenheid koestert voor de warme gevoelens van weleer".

In de jaren zeventig neemt zijn politieke engagement af en wijdt hij zich onder andere aan poëzie, verhalen en toneelstukken. Zijn werk bevat veel filosofische en psychologische elementen. Er is ook nog steeds een plaats voor de mythologie. In 1975 komt de succesvolle roman Twee vrouwen uit. In het boek wordt het verhaal verteld van een lesbische relatie tegen een mythologische achtergrond.

In 1980 verschijnt het filosofische De compositie van de wereld. Een boekwerk dat maar voor weinigen te doorgronden is. Volgens collega-schrijver W.F. Hermans is de filosoof Mulisch een clown. Hermans: "Wie schrijft er nu een boek van duizend pagina’s over filosofie, als hij er geen bal verstand van heeft?"

Mulisch’ succes bij het grote publiek komt met de roman De aanslag in 1982. Hoofdpersoon van het boek is Anton Steenwijk, de enige overlevende van een Duitse represaille-actie. In de loop van zijn leven probeert hij de ware toedracht van het drama in kaart te brengen. Het draait in het boek om de begrippen schuld en verantwoordelijkheid en om goed en kwaad.

De aanslag is niet alleen commercieel een groot succes, ook de critici zijn lovend, vanwege Mulisch’ stilistische helderheid. Mulisch krijgt in de literaire wereld een bijna goddelijke status, iets waarin hij zelf met ogenschijnlijk groot plezier zijn eigen rol in speelt. Hij is een graag geziene gast op de televisie, niet in de minste plaats om zijn vermeende arrogantie, pedanterie en ijdelheid. Mulisch: "Ik ben een groot schrijver, daar helpt geen moedertje lief aan."

Mulisch heeft het uiterlijk van een dandy, met gesoigneerd krulhaar, piekfijn op elkaar afgestemde kleding, een pijp binnen handbereik. Er ontstaan twee kampen: zij die deze ijdelheid voor waar aannemen en zij die er steeds de ironie van in blijven zien. Mulisch geniet van dit spel. "De meeste mensen ergeren zich aan mijn arrogantie, doordat ze zelf een superioriteitscomplex hebben, dat ze voor zichzelf verbergen, zodat ze het mij kwalijk kunnen nemen."

Vanaf 1969 is Harry Mulisch samen met Sjoerdje Woudenberg, zijn latere echtgenote en moeder van zijn twee dochters, Anna en Frieda. In de jaren negentig loopt het huwelijk stuk. Woudenberg: "Harry wilde eigenlijk een negentiende–eeuwse vrouw... Hij was niet in staat tot een echte, op gelijkwaardigheid gebaseerde liefdesverhouding."

Op zijn 69ste wordt Mulisch verliefd op Kitty Saal, die de moeder zal worden van zijn enige zoon, Menzo, en die tot zijn dood bij hem zal blijven.