Hoe verovert de radio de Nederlandse huiskamers?
Hoe verovert de radio de Nederlandse huiskamers?
Laatste update: 26-04-2024
Een eeuw geleden vindt op donderdagavond 6 november 1919 de eerste Nederlandse radio-uitzending vanuit Den Haag plaats. In een eeuw tijd is de radio flink veranderd: van een hobby van zendamateurs tot een medium voor het hele volk. Hoe wordt de basis van het huidige pluriforme omroepbestel gelegd? En hoe groeit de radio uit tot een massamedium?
Redacteur: Tess de Bruijn
Programma: Andere Tijden (NTR)
Wie introduceert de radio in Nederland?
De Friese ingenieur Hans Idzerda is de radiopionier van Nederland. Idzerda specialiseert zich na zijn studie elektrotechniek in radiotechniek en ontwikkelt zend- en ontvangstapparatuur. Samen met de Philips gloeilampenfabriek ontwikkelt de ingenieur in 1918 een lamp waarmee hij in eerste instantie morseseinen kan opvangen. Later zijn ook geluiden hiermee op te vangen en hij ontwikkelt hiermee apparatuur waarmee een radioverbinding op te zetten is.
Idzerda ziet namelijk een toepassing van radiotechniek voor amusement. Eerder in 1896 is de eerste radioverbinding dan al tot stand gebracht in Rusland en sinds 19 december 1904 zet de scheepvaart de radio al in. Maar voor het grote publiek is het nog niet toegankelijk en wordt er niet uitgezonden. In februari 1919 demonstreert Idzerda zijn eerste radiotelefonische zending in de Jaarbeurs in Utrecht onder het toeziend oog van vele geïnteresseerden waaronder koningin Wilhelmina.
Een half jaar later, op donderdagavond 6 november 1919 om 8 uur ‘s avonds start de Nederlandse radiogeschiedenis. Idzerda zendt vanuit zijn huis twee uur lang muziek uit: de eerste Nederlandse radio-uitzending. Met deze uitzending is Idzerda de eerste ter wereld die ‘omroep bedrijft’: het van te voren aankondigen van een radioprogramma zodat luisteraars erop af kunnen stemmen. Amerika zal in 1920 volgen, Duitsland en Engeland pas in 1922.
Via een advertentie in de Nieuwe Rotterdamsche Courant zijn de paar Nederlandse radioluisteraars op de hoogte van zijn programma: Radio Soirée Musicale. Ook in Engeland en Schotland is het programma te ontvangen en het liedje ‘Turf in je ransel’ is de eerste plaat die over de Nederlandse ether schalt. Gevolgd door ‘Ave Maria’ en het populaire ‘Een meisje dat men nooit vergeet’ van Koos Speenhoff. Echt een groot publiek heeft Idzerda niet, op een aantal zendamateurs en liefhebbers van een zekere leeftijd en inkomen na. De aanschaf van een radio is erg duur, maar dat zal in de jaren die volgen snel veranderen en het zal niet lang duren voordat de radio een massamedium is.
Wanneer begint de verzuiling van het omroepbestel?
De radio groeit in populariteit en in de vroege jaren twintig komen verschillende merken met radio's die de liefhebbers wel zelf thuis nog even in elkaar moeten zetten. In de jaren twintig wordt ook meteen de basis gelegd voor het pluriforme bestel zoals we dat nu nog kennen.
De ondernemende man Willem Vogt richt in 1923 de Hilversumsche Draadloze Omroep op, de HDO. Hij zendt uit over de zender van de Nederlanschse Seintoestellen fabriek, de NSF. De HDO is een commercieel bedrijf dat een vrij algemeen programma uitzendt. De diverse zuilen en levensovertuigingen willen zich al snel na de eerste uitzending laten horen via de radio. De zuilen starten daarom hun eigen omroep. Sommige partijen huren zendtijd bij de HDO, sommigen bij de NSF.
In 1924 beginnen de protestanten hun omroep: de Nederlandsche Christelijke Radio Vereniging (NCRV). Zij zenden vanaf dat moment één avond per week uit. Al snel volgt de Katholieke Radio Omroep (KRO) en begint in 1925 met uitzenden. Er luisteren dan 10.000 Nederlanders naar de radio. Direct na de eerste uitzending van de KRO besluiten de socialisten zich te verenigen in de Vereeniging Arbeiders Radio Amateurs, de VARA. Zij verzorgen de zaterdagavond. De Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep wordt in 1926 opgericht.
Radio luisteren
Willem Vogt probeert deze groepen te groeperen onder zijn HDO en poogt één nationale omroep op te zetten. Deze poging mislukt: De zuilen hechten te veel waarde aan hun eigen stemgeluid. De HDO gaat vanaf 1928 verder onder de naam: de Algemeene Vereeniging Radio Omroep, oftewel de AVRO en fuseert met een kleinere algemene omroep. In datzelfde jaar doet radio-sportverslaggever Han Hollander ook voor het eerst live verslag van de voetbalwedstrijd Nederland-België op 11 maart 1928. De eerste live sportwedstrijd.
Bekijk de hele uitzending van Andere Tijden op NPO Start.
Hoe wordt de zendtijd onder omroepen verdeeld?
In de jaren dertig wordt de radio echt een massamedium. Voor het eerst is bijvoorbeeld het nieuws live in de huiskamer te horen. Radio wordt als een van de wonderen van de moderne tijd beschouwt. Maar er is ook angst voor het nieuwe medium. Gezaghebbers zijn bang dat allerlei geluiden via de radio zonder enige controle rechtstreeks de huiskamer zouden bereiken. Er is angst voor moreel verval, voor verspreiding van vreemde ideeën en gedachten. En dus komt de behoefte aan controle en beheersing bij de politiek en de diverse maatschappelijke groeperingen.
De AVRO biedt op het Binnenhof 57000 handtekeningen bij hun petitie aan, aan de minister van Waterstaat.
In 1930 komt de minister van Waterstaat met het Zendtijdbesluit: het is de eerste wettelijke regeling voor het medium. Radio valt dan nog onder dit ministerie als verkeersmiddel. Het Zendtijdbesluit legt een aantal dingen vast: zo wordt de zendtijd per omroep evenredig verdeeld. De AVRO, KRO, NCRV en VARA krijgen ieder 20% van de zendtijd. 5% van de zendtijd gaat naar de kleine omroeporganisaties als de VPRO. Voor de AVRO betekent het een forse vermindering van de zendtijd.
Bekijk de uitzending Hallo Hier Hilversum terug op NPOStart.
Waarom past de overheid censuur toe in de jaren 30?
De Nederlandse samenleving wordt geteisterd door een economische crisis tijdens de jaren dertig. Honderdduizenden werklozen op een bevolking van acht miljoen zielen. De helft van de mannen die kon werken, was in dat decennium enige tijd werkloos. Toch groeit het aantal radioluisteraars gestaag tijdens deze jaren. In 1930 zijn er nog 140.000 luisteraars, in 1931 zijn dat er al 430.000. Amusement komt op met programma’s als de Bonte Dinsdagavondtrein. In dit programma, een soort bonte avond, wordt het publiek per trein naar Hilversum vervoerd en met een Philips Fanfareorkest naar de AVRO-studio’s begeleid. Het is het meest beluisterde radioprogramma vóór de Tweede Wereldoorlog.
Bij radio is het kwaad geschied met het uitspreken van de tekst.
Minister-president Pieter Sjoerds Gerbrandy
Maar de jaren dertig zijn ook de jaren van angst. Het nationaalsocialisme rukt in deze jaren op. De overheid controleert in de dertig daarom preventief de uitzendingen uit angst voor het verspreiden van vreemde ideologieën en extreem links gedachtegoed geïnspireerd door de Russische Revolutie. Deze overheidscensuur moet de massa behoeden voor paniek: "Bij gedrukte media kan de verspreiding worden belet, bij radio is het kwaad geschied met het uitspreken van de tekst" aldus minister-president Pieter Sjoerds Gerbrandy.
De minister-president is vooral bang de relatie met de Duitse buren te verstoren. Opruiende radiopraat kan de band met Duitsland, waar Hitler sinds 1933 aan de macht is, verstoren. In de tien jaar overheidscensuur verbiedt de overheid vierhonderd programma's. Vooral de VARA krijgt het vaak te verduren.
Radiofragment geïllustreerd met beelden uit die tijd tonen de dreiging van oorlog. Bekijk de hele uitzending op NPO Start.
In mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen en bezetten ons land. De omroepen mogen van de Duitsers in het begin nog hun eigen gang gaan maar met restricties. In maart 1941 ontbindt de Duitse bezetter de omroepverenigingen en vervangt ze met de propagandazender De Nederlandsche Omroep. Echt succesvol is deze zender niet, de Nederlanders luisteren liever naar Radio Oranje, de Nederlandse zender in Londen.
Na de oorlog komt de radio terug. De Stichting Radio Nederland in den Overgangstijd verzorgt de radio onder de naam Radio Herrijzend Nederland tot 1 maart 1947. Vanaf dan mogen de omroepen onder eigen naam uitzenden. In 1948 zijn er in totaal 1.3 miljoen radiotoestellen in Nederland. Radio komt in de jaren die volgen tot bloei en wordt populairder dan ooit. Maar zal in deze jaren ook moeten concurreren met de televisie.
Meer radiogeschiedenis?
Beluister de NPO Radio 1 podcast Hallo Hier Hilversum van Vincent Bijlo en Ger Jochems.
In het kort
Pionier Hans Idzerda zendt vanuit Den Haag op 6 november 1919 als eerste uit. Hij opent zijn programma met het liedje 'Turf in je ransel'.
In de jaren twintig ontstaat het omroepbestel zoals we dat vandaag nog altijd kennen. Radio zou de boodschap van de zuil verkondigen. De boodschap uit confessionele kring en de boodschap uit socialistische kring. De rest werd overgelaten aan de Algemenen.
Het Zendtijdbesluit is de eerste wettelijke regeling voor de radio. De regeling legt met name vast dat de zendtijd evenredig over de omroepen wordt verdeeld.
Het is onrustig in Nederland in de jaren dertig en de overheid probeert greep op het populaire medium te krijgen door preventief de uitzendingen te controleren op vreemde ideologieën en opruiende teksten.
En je weet het!
Anderen het laten weten?
