Waarom schaffen we dierproeven niet af?

Wat niet mag, is het testen van cosmetische producten op dieren. Dat is sinds 1997 verboden in Nederland en sinds 2004 in heel Europa. Ook de losse ingrediënten van cosmetica mogen sinds 2009 niet meer op dieren getest worden. Producten die buiten Europa op dieren zijn getest, mogen sinds 2013 in Europa niet meer in de schappen staan. Ter vervanging van proefdieren gebruiken onderzoekers ogen die overblijven als restafval in het slachthuis en celkweekjes met menselijke huidcellen.

Mensapen gebruiken voor onderzoek mag in Nederland sinds 2002 niet meer. Dit betekent niet dat we helemaal geen onderzoek meer doen op apen. Andere apensoorten, zoals resusapen, worden meestal gebruikt voor gedragsonderzoek en het testen van medicijnen. Wel wordt het gebruik van apen zo veel mogelijk beperkt, omdat deze dieren zich het meest bewust zouden zijn van pijn en ongemak. Daarom is het gros van de proefdieren in Nederland, een kleine 70 procent, rat of muis. Om het lijden van de muizen en andere proefdieren zo veel mogelijk te beperken, houden verzorgers en onderzoekers de proefdieren nauw in de gaten. Ook is goede huisvesting van de dieren verplicht. Zo heeft een proefdier genoeg ruimte en soortgenoten nodig.

Alle proefdieren worden speciaal voor onderzoek gefokt, maar zijn niet altijd bruikbaar. Dat komt doordat voor de proeven een bepaald geslacht muizen nodig is of een andere specifieke eigenschap. Dit zorgt in Nederland voor een fokoverschot dat de laatste jaren schommelt rond een half miljoen. Opgeteld bij het aantal proefdieren komt dit neer op zo'n 900.000 proefdieren.

Tjakko van Ham is een van de onderzoekers die met embryo’s van zebravisjes werken. Deze embryo’s zijn pas proefdieren zodra ze zelf beginnen te eten. Dat moment is lastig te bepalen. Bij het Nederlands Herseninstituut houden onderzoekers zeven dagen aan, maar bij het Erasmus MC is een zebravis na vijf dagen al een proefdier. Van Ham ontdekte in embryo’s van zebravisjes waarom twee kinderen van dezelfde ouders kort na de geboorte overleden. De oorzaak was een erfelijke hartaandoening.

Onderzoekers werken aan methodes om proefdieren helemaal links te laten liggen. Dit zijn geavanceerde celkweekjes met menselijke cellen. In plaats van één celtype in een kweekschaaltje, is een organoïde een verzameling van verschillende celtypes die samen een menselijk mini-orgaantje vormen. Bijvoorbeeld mini-darmen of mini-hersenen. Het nadeel is dat deze orgaantjes niet in hun natuurlijke omgeving zitten. Dat kan kunstmatig worden nagebootst door de menselijke cellen in een chip te plaatsen. De chip zorgt voor het aanvoeren van voedingsstoffen en afvoeren van afvalstoffen. Met zo’n organ on a chip is het onderzoekers gelukt om de bewegingen van longblaasjes na te bootsen en zo een mini-long te maken.

Het grote voordeel van deze mini-orgaantjes ten opzichte van muizen of andere proefdieren is dat organoïden menselijke cellen zijn. Het is zelfs mogelijk mini-orgaantjes van cellen van een specifieke patiënt te maken. Zo kan een onderzoeker bijvoorbeeld testen welk medicijn voor een bepaalde patiënt het beste werkt.

Hoewel het combineren van organoïden en chips veelbelovend is voor het maken van een compleet systeem, zijn we nog niet zo ver. Onderzoekers koppelen al verschillende kunstmatige organen aan elkaar, maar een compleet systeem is nog in ontwikkeling. Daarom hebben we aanvullend ook proefdieren nodig. Bovendien “is een mens of een muis of een aap meer dan de som der delen, uiteindelijk moet je toch laten zien dat het in een integraal lichaam ook waar is”, legt Hans Clevers, groepsleider bij het Hubrecht Instituut, uit.

Door handiger gebruik te maken van informatie uit eerder onderzoek, kunnen we ook proefdieren besparen. Bij Nederlandse universiteiten publiceren onderzoekers steeds vaker negatief onderzoek. Dit is onderzoek zonder resultaat dat zich lastig laat publiceren. Maar door dat onderzoek toch ergens openbaar te maken, voeren andere onderzoekers niet nog een keer hetzelfde onderzoek uit.

Ook kunnen we het aantal dierproeven verminderen door kennis uit eerder onderzoek in computermodellen te stoppen. Zo zijn er heel veel stofjes waarvan we het effect op de mens al kennen. Door deze effecten in een computermodel te stoppen, kunnen we de risico’s van vergelijkbare stoffen voor mensen voorspellen.

Onderzoekers hopen steeds minder proefdieren te gebruiken en steeds meer buiten het proefdier te kunnen doen. Ze sluiten niet uit dat we ooit zonder kunnen, maar pleiten voor een geleidelijke overgang. Als dierproeven morgen worden afgeschaft, kunnen we volgens onderzoeker Martje Fentener van Vlissingen niet al het onderzoek voortzetten. “Dat onderzoek is ook voor huidige patiënten van belang”, zegt ze. Daarnaast is ze bang dat als Nederland proefdiervrij wordt, onderzoekers naar het buitenland vertrekken en dat Nederland internationale aansluiting gaat missen op wetenschappelijk terrein. Fentener van Vlissingen heeft dan ook moeite met de doelstellingen van de Tweede Kamer om het aantal dierproeven snel te verminderen. Zoals met het programma 'Transitie naar Proefdier-vrije Innovatie' (TPI) om snel op zoek te gaan naar alternatieven voor dierproeven. “Een van de dingen die ik niet begrijp is dat ons parlement de ene week discussieert over medische vooruitgang, kenniseconomie en allerlei fantastische ambities voor Nederland, en een week later over dierproeven en of dat niet minder kan. Er is een verband tussen die beide zaken.”