Hoeveel invloed heeft de Italiaanse maffia nog?
Gepubliceerd: 22-10-2018
Laatste update: 12-04-2021
Al twee eeuwen lang zaait de maffia dood en verderf op het Italiaanse eiland Sicilië. Pas in de jaren zestig wordt er meer bekend over deze criminele organisatie en de manier waarop zij de Siciliaanse samenleving in haar greep houdt. De maffia zit ook vandaag de dag nog diep verankerd in de Zuid-Italiaanse politiek en economie. Hoe is de maffia ontstaan en hoe gaat het er binnen een maffiaorganisatie aan toe? En welke rol speelt de maffia vandaag de dag in de georganiseerde misdaad?
Hoe ontstaat de maffia?
Het woord maffia wordt tegenwoordig gebruikt voor alles wat een beetje naar misdaad ruikt, maar voor de oorsprong van de maffia moeten we terug naar het Sicilië van begin negentiende eeuw. Het Italiaanse eiland is dan net verlost van een feodaal stelsel, waarin de arme boerenbevolking afhankelijk is geweest van het land dat de edelen haar laten bewerken. Vurig hopen de zwoegende Sicilianen op meer gelijke rechten, maar de uitbuitende landeigenaren worden door een gebrek aan een centraal bestuur en een rechtssysteem alleen maar machtiger. De arbeiders nemen het heft in eigen handen: ze sluiten zich aan bij lokale bendes of benaderen opgerichte groepen die hun welvaart en veiligheid wél kunnen waarborgen. De landeigenaren zien dit als een bedreiging en ook zij gaan samenwerken met de zogenaamde maffia, om zo zichzelf en hun bezittingen te kunnen beschermen.
Wanneer Sicilië vanaf 1860 wordt gedwongen om zich in de eenwording van Italië te schikken, wordt de afstand tussen de bevolking en de autoriteiten alleen maar groter. De regering wordt gezien als een vijand en de criminele groeperingen die in de decennia daarvoor zijn opgericht, nestelen zich nog dieper in de Siciliaanse samenleving. Zij houden de slechte band tussen het volk en de overheid maar al te graag in stand.
Door de instabiliteit op het eiland krijgt de maffia al snel de kans om zich in de politiek te mengen. Uitkomsten worden met de nodige intimidatie vrij eenvoudig beïnvloed. Van de politici die hierdoor in het zadel worden geholpen, wordt er wel iets terugverwacht. Maffialeden kunnen door hen worden behoed voor vervolging, terwijl rivalen met minder goede connecties achter de tralies verdwijnen. Nog voor de eeuwwisseling behoren ook chantage, ontvoering en diefstal tot de orde van de Siciliaanse dag.
Afpersing en chantage op Sicilië: de maffia heeft de touwtjes stevig in handen.
Siciliaanse maffialeden die wel worden veroordeeld of verbannen, richten elders nieuwe criminele organisaties op. Niet alleen in het zuiden van het Italiaanse vasteland, maar ook overzee doet de maffia haar intrede. Zo hebben de beruchte Five Families van New York allen Siciliaanse roots.
Hoe gaat het er binnen een maffiaorganisatie aan toe?
Wie lid wordt van de maffia, dient zich aan een gouden regel te houden. Al vanaf haar geboorte kent de maffia namelijk een geheimhoudingsplicht, de omerta. Dit houdt in dat een maffialid met niemand over 'de zaken' praat en moet zwijgen tegenover de autoriteiten. Zelfs wanneer een lid wordt veroordeeld voor een misdrijf dat een ander heeft begaan, moeten de lippen stijf op elkaar worden gehouden. Wie zich niet aan de zwijgplicht houdt, moet boeten. Het kost veel spijtoptanten hun leven, of dat van hun dierbare(n).
Lang weet de maffia geheim te houden hoe de organisatie intern en extern opereert. Hier komt in 1962 een eind aan wanneer Joe Valachi, lid van een van de Five Families uit New York, als eerste spijtoptant op grote schaal de omerta doorbreekt. Het is voor de veroordeelde Valachi de enige manier om na de dodelijke mishandeling van een medegevangene de doodstraf te ontlopen.
Met zijn verklaringen in de rechtbank legt spijtoptant Joe Valachi als eerste op dusdanige wijze de maffia bloot.
Heel Amerika krijgt te horen dat de maffia zich vermoedelijk al sinds de formatie op Sicilië de Cosa Nostra (onze zaak) noemt. De Cosa Nostra blijkt onderverdeeld te zijn in honderden ‘families’ of ‘clans’, met ieder een eigen territorium en een eigen baas. Deze capo heeft een adviserende consigliere naast zich en wordt bijgestaan door een onderbaas. Een capo leidt ook groepen soldati, die vuile klusjes opknappen voor de organisatie. Valachi legt in twee weken tijd de structuur van een enorme criminele organisatie bloot en gaat tot zijn natuurlijke dood in 1971 nergens heen zonder gewapende lijfwachten.
De onthullingen van Valachi bereiken ook Italië. De onderzoeksrechter van de Siciliaanse hoofdstad Palermo, Aldo Vigneri, besluit tot actie over te gaan. Hij regelt een visum, reist naar Amerika om met Valachi te praten en bekijkt vertrouwelijke FBI-documenten. Vigneri keert terug naar zijn thuisland met een lijst namen en vonnissen van Amerikaanse rechtbanken. Hij is ervan overtuigd dat de maffia Sicilië in de houdgreep heeft, maar zijn aannames worden weggewuifd. De Cosa Nostra wordt afgedaan als iets Amerikaans en de Siciliaanse maffia blijft grotendeels onaangetast. Een enkele Siciliaan probeert de maffia wél een slag toe te brengen, met alle gevolgen van dien. De goede burger weet dat het eigen leven en het leven van dierbaren op het spel staat.
Weduwe Leale is na het verraden van de maffia haar leven niet zeker.
Hoe veranderen de verhoudingen binnen de maffia?
Ondanks aanvalspogingen van onder meer dictator Benito Mussolini in de jaren twintig blijft de positie van de maffia tot ver in de twintigste eeuw stabiel. Er worden zo nu en dan arrestaties verricht, maar de georganiseerde criminaliteit blijft verankerd in de Siciliaanse samenleving. Ambtenaren blijven het spel meespelen: ze verdienen goed aan de omkopingen en zetten hun leven liever niet op het spel door niet mee te werken.
De oude regels van de Cosa Nostra houden de verschillende families uit elkaars vaarwater. Er gelden ongeschreven wetten over verdeling van bedrijfstakken en territoria, totdat de internationale drugshandel op het toneel verschijnt. Na de verdwijning van een grote hoeveelheid heroïne breekt eind 1962 de eerste maffiaoorlog uit. Door wraakacties wordt het evenwicht tussen verschillende families verstoord en de maffia ruimt zichzelf voor een deel uit de weg. Na een bomaanslag, waarbij zeven agenten om het leven komen, start de Italiaanse politie een opruimactie.
De Cosa Nostra is door de maffiaoorlog haar onzichtbaarheid deels kwijtgeraakt. Veel maffialeden vluchten naar Noord- en Zuid-Amerika en in tien weken tijd worden er 1.200 gearresteerd. De meerderheid houdt zich hierna lange tijd schuil en durft pas eind jaren zestig weer terug te keren in het criminele circuit.
Ondanks de bloedige maffiaoorlog breidt de drugshandel van de Siciliaanse maffia zich uit. In de jaren zeventig levert de Cosa Nostra naar verluidt 30% van de heroïnevraag van de Verenigde Staten. Een van de belangrijkste families binnen de organisatie, de familie Corleone, besluit dat het tijd wordt om haar positie voor de lange termijn te verstevigen. Met militaire kracht wordt de rijkdom en politieke invloed van andere families overtroffen. Tegenstanders lopen uit angst over naar de Corleonesi of worden vermoord, nog voordat ze doorhebben dat ze in gevaar zijn. Duizenden betrokkenen worden tussen 1981 en 1983 om het leven gebracht. Deze tweede maffiaoorlog gaat de boeken in als La Mattanza: 'de slachting'. Corleonesi-leider Toto Riina en rechterhand Bernardo Provenzano worden aangewezen als de hoofdverantwoordelijken.
Nadat oude bazen uit de weg zijn geruimd houd je alleen karakterloze types over, die fungeren als marionetten.
Spijtoptant Leonardo Messina over de Corleonesi
Hoe verloopt de strijd tussen de maffia en de rechtstaat?
Sicilië is de moorden op politici, agenten, journalisten en hun onschuldige familieleden meer dan beu. Deze groep voorvechters vormt in de strijd tegen de maffia een machteloze minderheid, terwijl ook de Italiaanse overheid maar geen greep op de misdaad weet te krijgen. Pas halverwege de jaren tachtig begint het gevecht tegen de Cosa Nostra vorm te krijgen.
Tommaso Buscetta speelt daarin een belangrijk rol. Hij behoort na de eerste maffiaoorlog tot de groep criminelen die naar de andere kant van de oceaan vlucht. Na een uitlevering, een veroordeling tot levenslang in Italië en een nieuw vluchtavontuur naar Brazilië, eindigt Buscetta opnieuw in de cel. De voormalige maffiabaas besluit naar de antimaffiacommissie te stappen, die wordt geleid door onderzoeksrechters Giovanni Falcone en Paolo Borsellino.
Buscetta wordt de belangrijkste spijtoptant in de Siciliaanse geschiedenis, met een enorme rechtszaak - de Maxiprocesso - in 1987 tot gevolg. Dankzij zijn getuigenis worden er op 16 december van dat jaar 360 maffialeden veroordeeld en wordt er in totaal 2.665 jaar gevangenisstraf opgelegd.
Op dreigende wijze ontkent maffiabaas Michele Greco net als ieder ander tijdens het maxiproces betrokken te zijn bij de maffia.
Deze nekslag voor de maffia wordt uiteindelijk pas twee jaar later definitief. Vrijwel alle veroordeelden gaan na het maxiproces in beroep en ruim 80% van hen wordt voorlopig vrijgelaten door de president van het gerechtshof, Corrado Carnevale. Pas wanneer Carnevale na beschuldiging van corruptie en collaboratie wordt afgezet, worden de vonnissen voltrokken. Onderzoeksrechters Falcone en Borsellino zijn de grote volkshelden van Sicilië.
Toto Riina is dan nog altijd il capo dei capi: de grote baas der bazen van de Cosa Nostra. Ook hij is tijdens het maxiproces veroordeeld, al is hij al jaren niet gezien in het openbaar. De opsporingsautoriteiten moeten het doen met een foto uit 1969, terwijl Riina achter de schermen overgaat tot wraak op Falcone en Borsellino. Binnen een half jaar komen beide mannen bij bomaanslagen om het leven, waarna het protest van de Siciliaanse bevolking in de hoofdstad Palermo historisch groot is.
Sicilië hoopt op een boemerang-effect: door niet langer te gehoorzamen en medewerking te verlenen, kan de macht van de maffia wellicht worden gebroken.
Dankzij het sterk toenemende aantal spijtoptanten wordt Riina, na een tip van zijn voormalige chauffeur, in januari 1993 gearresteerd. De baas der bazen heeft eindelijk een gezicht en wordt in totaal veroordeeld tot 26 keer levenslang.
Zelfs dan is de Cosa Nostra nog niet uitgeroeid. Rechterhand Provenzano, samen met Riina hoofdverantwoordelijke voor de tweede maffiaoorlog, neemt het stokje van zijn baas over. Onder het bewind van een minder gewelddadige Provenzano opereert de Siciliaanse maffia vooral onder de radar. Pas in 2006, na 42 jaar onderduiking, wordt hij gevonden in de schuur van een boerderij.
Hoe ziet de hedendaagse maffia eruit?
Na de moord op Falcone en Borsellino wordt er in Italië een getuigenbeschermingsprogramma ingevoerd voor spijtoptanten en krijgt de politie toestemming om te infiltreren in maffiaorganisaties. Maffialeden die zijn veroordeeld krijgen te maken met een strenger gevangenisregime, waardoor ze van achter de tralies hun criminele activiteiten niet meer kunnen voortzetten.
Ook na de arrestatie van Provenzano blijft de Cosa Nostra bestaan. Samen met de Camorra in Napels en de ‘Ndrangheta in Calabrië zijn er nog altijd drie maffiaorganisaties actief, diepgeworteld in het zuiden van Italië. De clans richten zich als corrupte en witwassende multinationals meer dan ooit op het verdienen van geld, ook buiten hun eigen territorium. De jaaromzet van de organisaties ligt naar schatting op honderden miljoenen, met name door de internationale drugshandel. Ook in Nederland is de maffia actief, zo onthult voormalig 'Ndrangheta-baas Emilio di Giovine.
Voormalig maffiabaas Emilio di Giovine waarschuwt Nederland voor de 'Ndrangheta.
De maffia ontketent geen oorlogen meer, maar schuwt geweld nog altijd niet. Ondernemers die heldhaftig weigeren om pizzo te betalen - beschermingsgeld dat de maffia vraagt – krijgen te maken met brandstichting en winkelschade. De goede burger zwijgt vooral over wat hij hoort en ziet. Want ook vandaag de dag geldt nog altijd: wie tegenstribbelt of zich niet met de eigen zaken bemoeit, zal de consequenties ondervinden.
De hele aflevering zien? Ga naar NPO Start.
In het kort
De maffia ontstaat in de negentiende eeuw op Sicilië. Door de bestuurlijke instabiliteit op het Italiaanse eiland weet de chanterende en afpersende maffia zich diep in de samenleving te nestelen.
Een Cosa Nostra-lid dient zich te houden aan een geheimhoudingsplicht: de omerta. In 1962 wordt de omerta voor het eerst op grote schaal doorbroken door Joe Valachi, maar de Cosa Nostra blijft bestaan.
Na de eerste maffiaoorlog neemt de Corleone-clan de macht over op Sicilië. De Corlonesi ruimen onder leiding van Toto Riina tijdens de tweede maffiaoorlog duizenden tegenstanders uit de weg.
Dankzij getuigende spijtoptanten worden er tijdens het maxiproces in 1987 honderden maffialeden veroordeeld. Onderzoekrechters Falcone en Borsellino moeten hun heldendaden met de dood bekopen.
De maffia is nog altijd actief in Zuid-Italië en zaait nog steeds angst. Met name door de drugshandel is de maffia een groot internationaal bedrijf geworden, dat ook in Nederland opereert.