Wat maakt Tsjechov de vertolker van de Russische ziel?

Zelfs wie weinig naar toneel gaat, herkent de volgende zes woorden met drie uitroeptekens: “Naar Moskou! Naar Moskou! Naar Moskou!” Ze komen voor in het toneelstuk Drie zusters (1900-1901) van de Russische toneelschrijver Anton Tsjechov (1860-1904). De drie zusters die opgroeien op het platteland, ver weg van de grote stad, dromen ervan eens naar de hoofdstad te kunnen gaan, naar Moskou. Daar hopen ze de vervulling van hun dromen te vinden: een stenen huis en geen bouwvallig, houten huis op de kale poesta. Een leven vervuld van theater, opera, liefde en balzalen. Luxe winkels.

In de woorden “Naar Moskou!” komt het hele onvervulde verlangen van de zusters samen. De jongste is Irina, dan Masha en tot slot Olga. Irina is net in de twintig. Over haar leven verzucht zij: “Het leven gaat voorbij en komt nooit meer terug... de tijd vergaat en aldoor het gevoel dat je verder en verder wegraakt van het ware mooie leven.” Masha is halverwege de twintig en Olga eind twintig. Naar hedendaagse begrippen zijn het jonge vrouwen. Toch hebben ze het idee dat hun leven al voorbij is.

Anton Tsjechov komt ter wereld in de havenstad Taganrog in Zuid-Rusland, als zoon van een kruidenier. Zijn vader wordt achtervolgd door schuldeisers en vlucht naar Moskou. Tsjechov blijft achter in Zuid-Rusland om zijn gymnasium af te maken. Pas later, op negentienjarige leeftijd, voegt hij zich bij zijn familie in Moskou, waar hij medicijnen gaat studeren. Het gezin Tsjechov leeft in kommervolle omstandigheden. Tsjechov onderhoudt zijn familie door het schrijven van korte verhalen die hij opstuurt naar kranten en tijdschriften, waarvoor hij een gering honorarium ontvangt. Ook bekostigt hij hiermee zijn studie. Zijn verhalen hebben een licht humoristische toon en zijn vervuld van een zuiver mededogen met het lot van de eenvoudige mens.

In 1886, op zesentwintigjarige leeftijd, besluit Tsjechov zich geheel te wijden aan de literatuur. Zijn literaire ambities zijn groot en in de toneelschrijfkunst vindt hij zijn ideale vorm. Hierin kan hij personages opvoeren die spreken zoals de mensen praten die hij uit zijn praktijk en uit zijn nabije omgeving kent. Het is belangrijk te weten dat het toneel uit Tsjechovs tijd hopeloos verouderd is.  Voorstellingen bereiken nauwelijks het niveau van amateurs en er is nauwelijks sprake van enige regie. De spelers schmieren vaak dat het een lust is. Tsjechov wil het van begin af aan anders: hij beeldt echte, herkenbare mensen uit. In toneeltermen heet dat ‘psychologisch realisme’. Dat betekent een revolutie in het theater. Hij vindt de toneelspelers van zijn tijd operette-acteurs die op geen enkele manier recht doen aan wat hij meemaakt als arts. Het eerste wat Tsjechov doet, zoals in Drie Zusters, is het toneel binnen een familie- en gezinsverband brengen. Dat is een van zijn grootste verdiensten.

Tsjechov voelt meer dan enige toneelschrijver van zijn tijd mee met de mensen, vooral met de gewone mens. De meest beslissende ervaring in zijn leven is de anderhalf jaar durende reis in 1890 en 1891 naar de strafkolonie Sachalin in het verre Oost-Rusland. Hier treft hij mensen in de meest onterende en kommervolle omstandigheden. Dat grijpt de arts Tsjechov diep aan. Hij zet zich in om de leefsituatie van de gevangenen en de kolonisten te verbeteren. In de tweede helft van 1891 organiseert hij vanuit West-Europa een hulpverleningsactie om een dreigende hongersnood van de Russische boeren te lenigen. Weer een jaar later, in 1892, spant hij zich in om een cholera-epidemie te bestrijden.

Als toneelschrijver heeft Tsjechov een lange, moeizame weg te gaan. Wat hij nastreeft, de echtheid van toneelpersonages, bestaat nog niet. Hij begeeft zich in de theaterkringen van Moskou, onder meer van het vooraanstaande gezelschap het Moskouse Kunsttheater. Zijn eerste stuk, De Bosgeest (1899), wordt een mislukking. Dat geldt ook voor de première in Sint-Petersburg van het toneelstuk De meeuw (1896). Pas nadat dit stuk een opvoering krijgt door het Moskouse Kunsttheater slaat het aan. Dit verlate succes komt als een redding: Tsjechov heeft feitelijk al besloten nooit meer voor toneel te schrijven.

Vriendschap met beroemde schrijvers als Leo Tolstoj en Maxim Gorki inspireren Tsjechov om zijn literaire werkzaamheden voort te zetten. In 1901 trouwt hij met de succesvolle actrice Olga Knipper van het Moskouse Kunsttheater die in zijn eigen stukken optreedt, zoals in Oom Wanja (1897) en Drie Zusters. Het huwelijk met Olga Knipper is essentieel voor Tsjechovs toneelschrijfkunst. Hij bevindt zich nu dicht bij het theatergezelschap en maakt er onderdeel van uit.

Het toneelwerk van Tsjechov heeft voor alles met stemming en sfeer te maken, veel meer dan met hevige confrontaties of heftige strijd. Vorsten en koningen komen we niet tegen, moord en doodslag evenmin. Het zijn op het eerste gezicht kleine emoties die hij groot en onvergetelijk maakt. Zijn ‘stemmingstheater’, dat zich afspeelt in de huiselijke kring, heeft hem geleidelijk aan wereldfaam bezorgd.

De meeuw gaat over Kostja, de zoon van een succesvolle actrice. Hij is jaloers op het succes van de nieuwe minnaar van haar moeder, de schrijver Trigorin. Ook Kostja heeft grootse verwachtingen van het nieuwe theater. Op een avond voert hij in de tuin van het landgoed een eigen stuk op, met zichzelf in de hoofdrol, maar zijn moeder hoont het weg. Ondertussen is Kostja verliefd op Nina, maar zij vlucht weg, als ‘een meeuw’. Dat beeld van de meeuw is een prachtig symbool, temeer daar in de eerste scène een meeuw uit de lucht wordt geschoten. Dat is een kenmerk van Tsjechovs toneelschrijfkunst en het waarheidsgetrouwe ervan. Wat in de eerste scène gebeurt, vindt in het laatste bedrijf zijn verwezenlijking. Tsjechov zei eens: “Als in het vierde bedrijf iemand zich doodschiet met een geweer, dan moet dat geweer in het eerste bedrijf al zichtbaar zijn.”

Het wereldwijde succes van Tsjechovs toneelwerk heeft te maken met de herkenbaarheid. Iedereen heeft hooggestemde verwachtingen die uiteindelijk niet gerealiseerd worden. In een enkele zin is hiermee zijn werk getypeerd: idealen, dromen, verwachtingen en de keerzijde daarvan, desillusie en spijt om de nooit werkelijkheid geworden dromen. En de tijd die maar voorbijgaat. Dat geeft zijn werk die onmiskenbare, magische sfeer van melancholie.

Ook in het Nederlandse theater is Tsjechov niet weg te denken. Gezelschappen van elk niveau, van amateurs tot professionelen, voeren zijn werk op. Opnieuw is herkenbaarheid de sleutel tot zijn werk. We kunnen ons allemaal voorstellen dat de zoon van de actrice in De meeuw jaloers wordt op de nieuwe geliefde van zijn moeder. Bijna iedereen zal dit herkennen. We gaan altijd als toeschouwer mee met de personages en hun dromen. Dat is een van Tsjechovs grote krachten.