Is buitenaards leven mogelijk?

Dit wereldbeeld brokkelt tegen het einde van de middeleeuwen, aan het begin van de renaissance langzaam af. Nicolaus Copernicus (1473-1543) introduceert een model dat beter past bij de beweging van de hemellichamen. Hij stelt dat de zon het centrum van het heelal is waar de planeten omheen draaien. Maar dit heliocentrisch wereldbeeld beschouwt hij puur als een model om mee tot wetenschappelijke voorspellingen te kunnen komen. De wereld hoeft niet daadwerkelijk zo in elkaar te steken. Deze 'maar' voorkomt conflicten met de dominante kerk, die nog lange tijd zal geloven in het geocentrisch wereldbeeld.

Wetenschapper Galileo Galilei (1564 – 1642) verdedigt het heliocentrisch wereldbeeld ongeveer een eeuw later, en ziet dit wél als een realistische beschrijving van de wereld. Dit leidt tot conflicten met de kerk die zijn boeken op een verboden lijst zet, maar ook tot conflicten met andere wetenschappers. Desondanks zijn Galileo’s waarnemingen een keerpunt in het wereldbeeld van de mens in verhouding tot het universum. Dit veranderende wereldbeeld ziet de mens niet als centrum van het universum. De verandering zet aan tot denken: als de mens niet het middelpunt is, is er dan leven op de andere planeten?

Belangrijke mijlpalen:

- 4 oktober 1957: Sputnik.
- 3 november 1957: Sputnik II. Met de tweede Russische satelliet wordt het eerste levende wezen de ruimte in gestuurd. Aan boord van de Sputnik II bevindt zich de hond Laika.
- 31 januari 1958: Er komt antwoord van de Verenigde Staten op de Sputnik. De Explorer is een satelliet waarmee de Amerikanen de atmosfeer van de aarde konden onderzoeken.
- 12 april 1961: De Russische kosmonaut Yuri Gagarin is de eerste man die een reis door de ruimte maakt. Zijn vlucht in de Vostok-1 duurt 108 minuten en hij landt weer veilig in de Sovjet-Unie.
- 5 mei 1961: NASA astronaut Alan Shepard maakt een vlucht van vijftien minuten door de ruimte.
- 16 juni 1963: De Russische Valentina Tereshkova is de eerste vrouw in de ruimte. Ze maakt een vlucht in de Vostok-6 waarin ze in drie dagen 48 banen om de aarde maakt.
- 18 maart 1965: Alexey Leonov is de eerste man die uit zijn ruimteschip de ruimte in stapt. Deze spacewalk duurt twaalf minuten.
- 21 december 1968: Apollo 8. Missie van de Verenigde Staten met de raket Saturnus V die rond de maan vliegt en weer op aarde landt.
- 20 juli 1969: Apollo 11. Twee astronauten landen op de maan. Terwijl zij uit raket stappen spreekt Neil Armstrong de bekende woorden: "That's one small step for man — one giant leap for mankind" (Een kleine stap voor een mens, een grote sprong voor de mensheid).

Verschillende satellieten en onbemande verkenners hebben Mars zowel van boven als aan het oppervlak bestudeerd. Deze onderzoeken wijzen uit dat er ooit sprake is geweest van water op Mars. Wetenschappers schatten dat Mars zo’n vier miljard jaar geleden op de aarde leek. De planeet had in die tijd een atmosfeer met waterdamp, waardoor het er ook regent. Hierdoor kende Mars rivieren en oceanen. Dit weten we omdat er sporen van water zijn aangetroffen in de rotsachtige bodem. Daarnaast tonen satellietbeelden op grotere schaal sporen van water. Op deze beelden zijn bijvoorbeeld tekenen van oude rivierbeddingen, geulen, zandbanken, meren en oceanen aangetroffen. Verder heeft Mars op zijn noordpool een flinke ijskap. Waarom het andere water is verdwenen, is nog onbekend.

In september 2015 komt ruimteorganisatie NASA met nieuws: er is vloeibaar water gevonden op Mars. Een half dozijn aan satellieten analyseert het oppervlak van Mars en daaruit wordt opgemaakt dat de geulen elke Marszomer veranderen. Dit zou betekenen dat er water uit de kraters ‘lekt’. Ook zijn in de geulafzettingen sporen gevonden van perchloraten en magnesium: 'stofjes' die alleen kunnen ontstaan in een waterig milieu.

En inderdaad, NASA vindt pekelwater op Mars. Door het hoge zoutgehalte van dit water bevriest het minder snel en stroomt er even water door de geulen, alvorens het verdampt. Omdat dit water erg zout is, is de kans op leven onwaarschijnlijker. Toch is de vondst van vloeibaar water op een andere planeet dan de aarde een belangrijke ontdekking. Als er op de rode buurplaneet water is of is geweest, zou dit kunnen betekenen dat er ook leven is ontstaan. En als er op Mars leven kan ontstaan, is er kans dat op een andere planeet bij de tientriljard sterren in het universum ook leven bestaat. NASA heeft in 2016 en 2017 zulke stelsels ontdekt, waar ook op zogeheten exoplaneten sprake kan zijn van water.

Recent zijn twee stelsels ontdekt waarin zich planeten met water kunnen bevinden. De eerste ontdekking, uit 2016, is die van de planeet Proxima B. De planeet draait rondom de ster Proxima Centauri, de dichtstbijzijnde ster vanaf ons zonnestelsel. Deze ster staat op een afstand van vier lichtjaren. Om een beeld te krijgen:  als de zon een voetbal zou zijn op een voetbalveld ergens in Nederland, dan zou de aarde naar verhouding een peperkorreltje zijn op vijftien meter afstand, en Proxima Centauri een kleine kanonskogel ergens in Bagdad. Met de huidige technologie zou een ruimteveer – als ‘Voyager I’ – er ongeveer 75.000 jaar over doen.

In februari 2017 maakt NASA in een persconferentie bekend dat een onderzoeksgroep uit Luik zeven planeten rondom de ster TRAPPIST-1 (vernoemd naar het Belgische bier) heeft gevonden.

Deze ster bevindt zich op 39 lichtjaren (met de huidige technologie ongeveer 731.000 jaar reizen) van de aarde. Gekeken naar de grootte van het universum is dit maar een kleine afstand, maar onoverbrugbaar met onze huidige technologie. Daarom onderzoeken astronomen deze planeet slechts met telescopen.

Uit die onderzoeken blijkt dat Proxima B en drie van de Trappist-planeten zich in de ‘bewoonbare zone’ begeven. Dit betekent dat de planeet op een dusdanige afstand van de ster staat dat het er tussen de 0 en 100 graden is, waardoor het water niet bevriest of verdampt. Er is dan een aanzienlijke grotere kans op de aanwezigheid van vloeibaar water. Voor het ontstaan en bestaan van leven zijn echter meer factoren vereist dan alleen water, zoals een atmosfeer om de planeet. Onze atmosfeer biedt ons bijvoorbeeld bescherming tegen stralingen van een ster en voorziet ons ook van zuurstof. De vondst van water hoeft dus niet direct het bestaan van leven te betekenen maar biedt wel perspectief. Zou er leven waarneembaar zijn op een exoplaneet? Het lijkt een kwestie van tijd voordat we een antwoord krijgen op deze vraag.

Het idee van kwaadaardige buitenaardse wezens is in talloze films gebruikt. Ook de eerste sciencefictionfilm, Le Voyage dans la Lune (Een Avontuur bij de Maan, 1902) door Georges Méliès maakt hier gebruik van. In de film schieten wetenschappers zich met een kanon naar de maan, waar zij worden belaagd door insectachtige maanmannetjes. Ze weten uiteindelijk te ontsnappen en terug naar de aarde te vliegen. De film van Méliès is een mijlpaal op het gebied van sciencefiction. Andere bekende films waarin kwaadaardige wezens de mensheid aanvallen zijn  Alien (1979), Mars Attacks (1996), Men in Black (1997) en Independence Day (1996).

Het is opvallend dat bij de gedachte aan het bestaan van buitenaards leven veel films uitgaan van kwaadaardige wezens. Het aantal films dat goedaardige wezens belicht is een stuk geringer. Een van de bekendste voorbeelden van een goedaardige alien is de film E.T. The Extra-Terrestrial (1982), waarin het jongetje Elliot zijn buitenaardse maatje helpt om de aarde te verlaten en terug op zijn thuisplaneet te komen. Andere bekende films als Avatar (2009) en District 9 (2009) gaan uit van intelligente buitenaardse wezens en beschavingen die niet per se goed of kwaad zijn, maar toch in conflict komen met de mensheid omdat hun werelden botsen.

Scenario’s van sciencefictionfilms verwijzen vaak naar politieke gebeurtenissen. Een interpretatie van Avatar is dat het scenario van de film vergelijkbaar is met de overmeestering van de Indianen. Ook de angst voor aliens in Hollywood-films is te koppelen aan de angst van Amerikanen voor het communisme gedurende de Koude Oorlog. Twee beschavingen botsen en er ontstaat een angst voor de intentie van de ‘anderen’. Zijn ze vreedzaam of gaan ze over tot agressie? Uit angst voor deze agressie handelen de mensen voor de zekerheid als eerst: de aliens worden aangevallen. De portrettering van buitenaards leven is dus nauw verbonden met gebeurtenissen op onze wereld.

Van sommige graancirkels is de oorzaak wel bekend: mensen. In Groot-Brittannië, waar naar verhouding veel graancirkels zijn gevonden, bekennen in september 1991 twee mannen dat zij al tientallen jaren graancirkels maken. Deze ‘gepensioneerde’ graancirkelmakers claimen echter maar een deel van de gevonden cirkels, de rest blijft onverklaarbaar. Veel bewijzen wijzen toch richting mensen die de boel beduvelen. Zo ontstaan de graancirkels bijvoorbeeld alleen ’s nachts, in gebieden in de buurt van wegen, en verschijnen ze niet op plekken waar camera’s aanwezig zijn. Omdat de herkomst van een deel van de patronen niet te achterhalen valt, blijven graancirkels voor sommigen een interessant mysterie.

Het verschijnsel ufo (unidentified flying object, ongeïdentificeerd vliegend object) is een stuk lastiger te verklaren. Alhoewel het woord ufo vaak wordt gelinkt aan het bestaan van buitenaards leven is de betekenis simpeler. In de lucht hangt een vliegend object dat niet kan worden geïdentificeerd. Het is ook mogelijk dat dit object een natuurverschijnsel is dat bijvoorbeeld door het weer wordt veroorzaakt. Er zijn echter talloze meldingen van mensen die ufo’s hebben gezien waar ook de wetenschap geen verklaring voor heeft. In veel gevallen blijft de oorzaak onbekend.

In Nederland hebben we een meldpunt op het internet om zo’n verschijnsel kenbaar te maken. Op ufomeldpunt.nl zijn sinds de lancering per maand gemiddeld 69 meldingen binnengekomen. Veel van de beschrijvingen van deze meldingen bestaan uit het spotten van een gekleurd licht of een vreemde vorm aan de hemel. De betrouwbaarheid van deze meldingen valt te betwisten, in meerdere gevallen zal het gaan om een vliegtuig, ster of satelliet.

Opvallendere meldingen zijn die van luchtvaartpersoneel. Verschillende piloten claimen een lichtgevend object aan de hemel te hebben gezien, dat soms ook op de radar waarneembaar is, en dan plots verdwijnt.

Een van de bekendste ufo-incidenten die nog altijd voer is voor vele complottheorieën vond plaats in de buurt van het Amerikaanse Roswell in 1947. Een lokale boer telt de morgen na een zware storm zijn schapen en stuit op een groot wrakstuk, dat over een groot gebied is verspreid. Als hij dit meldt aan de plaatselijke autoriteiten, wordt de melding door het leger overgenomen. Het eerstvolgende persbericht dat in zo’n dertig middagkranten wordt verspreid stelt dat het gaat om een vliegende schotel, die nader wordt onderzocht. Enkele uren later wordt echter een tweede persbericht doorgegeven waarin staat dat het gaat om een weerballon. Deze tegenstrijdigheid wekt veel argwaan, waardoor complottheorieën ontstaan. Sommigen beschuldigen de Amerikaanse overheid van het achterhouden van de waarheid. Ook duiken er foto’s op (die goed vervalst kunnen zijn) van buitenaardse wezens die in een laboratorium worden onderzocht.

Graancirkels en ufo’s blijken niet altijd te verklaren. Wetenschappers weten bij een deel van deze gebeurtenissen de waarheid te achterhalen, een ander deel blijft onopgelost. Hierdoor geloven sommigen dat het bestaan van buitenaards leven is bewezen: zij tonen zich zelfs af en toe al op onze aarde.