Waarom mislukte regeren met PVV-steun?
Waarom mislukte regeren met PVV-steun?
Laatste update: 17-01-2023
In 2010 haalt de Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders een enorme verkiezingswinst. De meeste partijen willen echter niet samen met de PVV in een kabinet gaan zitten. Na chaotisch verlopen onderhandelingen, vormen VVD en CDA uiteindelijk een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV. Het blijkt een lastig huwelijk tussen de drie partijen dat al na anderhalf jaar strandt. Waarom mislukt regeren met de PVV?
Wat is een minderheidskabinet? En een gedoogakkoord?
Een kabinet heeft in Nederland een meerderheid van 76 van de 150 zetels in de Tweede Kamer nodig om effectief te kunnen regeren. Om van die steun verzekerd te zijn, wordt tijdens de formatieperiode altijd gestreefd naar een meerderheidskabinet. Alleen in uitzonderlijke gevallen wordt een minderheidskabinet met een vertegenwoordiging van minder dan 76 zetels in de Kamer gevormd. Zo’n kabinet heeft om wetten te kunnen doorvoeren steeds de steun nodig van een of meerdere oppositiepartijen. Dat wordt ‘gedoogsteun’ genoemd: de partijen ‘gedogen’ de regering.
Na de verkiezingen van 2010 lukt het na maanden onderhandelen niet om een gewone meerderheidsregering te formeren. Mark Rutte (VVD) en Maxime Verhagen (CDA) vormen dan een minderheidsregering, die gedoogd werd door de PVV van Geert Wilders. In een apart gedoogakkoord wordt vastgelegd over welke zaken de PVV het eens is met VVD en CDA.
Om te begrijpen waarom het Kabinet Rutte-Verhagen met gedoogsteun van Wilders geen succes werd, moeten we terug naar de verkiezingsuitslag en de daaropvolgende chaotische formatieperiode.
Na 127 dagen onderhandelen kan Mark Rutte eindelijk zijn kabinet presenteren tijdens de traditionele bordesscène met Koningin Beatrix voor Paleis Huis ten Bosch.
Waarom lukt het in 2010 niet een meerderheidskabinet te vormen?
Nadat de stemhokjes op 9 juni 2010 om negen uur ’s avonds gesloten worden, volgt een verkiezingsnacht met thrillerachtige trekken. Tijdens de live uitslagenavond maakt Herman van de Zandt, omgedoopt tot ‘Herman de Schermman’, dorp voor dorp, stad voor stad de verkiezingsresultaten bekend. Urenlang gaat de PvdA gelijk op met de VVD tot om drie uur ’s nachts de VVD toch een nipte overwinning lijkt te halen. De VVD eindigt op 31 zetels, de PvdA op 30.
Behalve de VVD viert ook de PVV feest. Met een winst van maar liefst 15 zetels worden ze de op twee na grootste partij van Nederland. Wilders vindt het niet meer dan logisch dat hij mee gaat regeren. "In politiek Den Haag kan nu niemand, helemaal niemand meer om de PVV heen!," roept hij in zijn speech voor een uitzinnige groep aanhangers. De ochtend na de verkiezingen laat hij zien dat het hem menens is en doet alvast een grote concessie. Hij laat zijn enige breekpunt uit de verkiezingen, de tegenstand tegen de verhoging van de AOW-leeftijd, varen.
Geert Wilders houdt zijn overwinningsspeech. "In politiek Den Haag kan níemand, helemaal níemand meer om de PVV heen."
Intussen likt het CDA zijn wonden. De partij is in een klap gehalveerd van 41 naar 21 zetels. Demissionair premier en CDA-leider Jan Peter Balkenende neemt zichtbaar aangeslagen nog voor het ochtendgloren ontslag.
De uitslag van de verkiezingen is zo versnipperd, dat het vormen van een regering een hele kluif gaat worden. Dat is meteen duidelijk. Omdat geen van de partijen een grote meerderheid heeft, zijn er sowieso minimaal drie partijen nodig en geen enkele optie is vanzelfsprekend. De meeste partijen willen absoluut niet met de PVV samen regeren, tegelijkertijd is er het besef dat de enorme verkiezingswinst van Geert Wilders niet genegeerd kan worden. De ochtendkranten voorspellen een langdurige formatie en daar krijgen ze gelijk in.
Waarom willen andere partijen in 2010 wel/niet regeren met de democratisch gekozen PVV?
De anti-migratie- en anti-islamstandpunten van Geert Wilders worden van het begin af aan door andere partijen bekritiseerd. Alleen de VVD houdt zich vaak op de vlakte, omdat de PVV een geduchte concurrent is. Een aantal van Wilders’ ideeën gaat tegen de grondwet en internationale verdragen in. De meeste partijen sluiten samenwerking daarom principieel uit.
Toch bestaat in Nederland, in tegenstelling tot bijvoorbeeld België, sinds de opkomst van de Lijst Pim Fortuyn juist een traditie van insluiten in plaats van uitsluiten van politieke partijen. Wetenschappers, journalisten en politici van linker- en rechterkant waren het er in 2010 over eens dat het niet goed zou zijn om de PVV per definitie buiten te sluiten. Dat zou ondemocratisch zijn en de populariteit van populistische en extreemrechtse partijen alleen maar vergroten. Winnaar van de verkiezingen en beoogd premier Mark Rutte staat in principe positief tegenover samenwerking met zijn oud-collega Geert Wilders.
Koningin Beatrix wijst als informateur VVD-Eerste Kamerlid Uri Rosenthal aan. Hij krijgt de opdracht een coalitie van de ‘grootste partij en de grootste winnaar’ te onderzoeken. Nog voor Rosenthal goed en wel aan de slag is, uiten prominente VVD'ers al kritiek op een mogelijke samenwerking van hun partij met de anti-islam- en anti-immigratiepartij PVV.
De formatie is nog niet eens begonnen, of VVD'ers hebben al kritiek. Oud-Kamervoorzitter en prominent lid Frans Weisglas is tegen samenwerking met de PVV.
Rutte wuift de kritiek weg en zegt dat de PVV "een normale partij" is, waarmee hij wel wil onderhandelen. Met de PVV samen zou Rutte 55 van de benodigde 76 zetels hebben om een regering te vormen. Lang niet genoeg dus, waardoor alle ogen zich richten op middenpartij CDA. De christendemocraten aarzelen.
Waarom twijfelt het CDA in 2010 over samenwerking met de PVV?
Het CDA is in shock na de verkiezingen. Nooit eerder in de geschiedenis kreeg de partij zo weinig zetels in de Kamer. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat Maxime Verhagen, die na het aftreden van Balkenende de leiding over de partij heeft, aarzelt om deel te nemen aan een regering. Het is veel logischer om in de oppositie rustig de wonden te likken en de oorzaken van het grote verlies te onderzoeken. En misschien nog wel belangrijker: een groot deel van de achterban is faliekant tegen samenwerking met de PVV vanwege Wilders’ standpunten over de islam en vluchtelingen, zoals de omstreden 'kopvoddentax'.
Maxime Verhagen somt zijn bezwaren over samenwerking met Geert Wilders op, waaronder de kopvoddentax en het willen verbieden van de Koran.
Toch is het antwoord van Verhagen niet meteen nee. Hij reageert diplomatiek: VVD en PVV moeten eerst maar eens samen kijken of ze er uit komen. Wanneer de democratische rechtstaat gegarandeerd kan worden, wil Verhagen wel eens verder spreken. Geert Wilders ziet daar helemaal niets in. Hij wil niet "tegen een lege stoel te praten" en eist dat Verhagen meteen mee onderhandelt. Verhagen laat zich echter niet overhalen en zo komt ‘de grootste winnaar’ al snel buiten spel te staan. Wilders voelt zich behandeld als "paria" en "zwerver". Hij noemt het alternatief, een coalitie van VVD, PvdA, GroenLinks en D66, een "horrorscenario".
Het is juist dat horrorscenario van ‘Paars-plus’ dat informateur Uri Rosenthal gaat onderzoeken.
Waarom mislukt ook ‘Paars-plus’ in 2010?
Tot twee keer toe proberen VVD, PvdA, GroenLinks en D66, bijgenaamd ‘Paars-plus’, er samen uit te komen. Tevergeefs. De tweede keer lijkt de stemming er best goed in te zitten. Onderhandelingspartners Mark Rutte, Job Cohen (PvdA), Alexander Pechtold (D66) en Femke Halsema (GroenLinks) gaan in het openbaar opvallend vriendschappelijk met elkaar om. Halsema beschrijft in haar in 2016 verschenen boek hoe ze zelfs af en toe de slappe lach krijgen, maar de gesprekken lopen uiteindelijk allemaal op niks uit.
Informateurs Uri Rosenthal en Jacques Wallage verlaten het gebouw van de Eerste Kamer.
In de verkiezingsstrijd was het er hard aan toegegaan tussen Cohen en Rutte. Rutte had zijn campagne over rechts gevoerd, maar nu lijkt het erop dat hij met links gaat regeren. De kiezers begrijpen dat niet en in de peilingen raakt de VVD dan ook een derde van zijn stemmers kwijt. Rutte voelt de hete adem van Wilders in zijn nek: politiek gezien is het veel slimmer om met zijn grootse concurrent samen te werken dan om hem buiten te sluiten. Op 20 juli loopt Paars-plus definitief spaak.
Hoe wordt Maxime Verhagen overgehaald met Wilders te gaan praten?
Als Paars-plus niet gaat en een coalitie van VVD, PVV en CDA ook niet, wat dan? Er wordt druk uitgeoefend op Maxime Verhagen, maar hij blijft bij zijn standpunt.
Rutte stelt daarop voor om dan maar in zijn eentje een concept-regeerakkoord te schrijven, waar andere partijen zich naar keuze bij aan kunnen sluiten. Beatrix besluit anders. Ze wijst voor de vierde keer een informateur aan: ditmaal mag oud-premier Ruud Lubbers (CDA) het proberen. Het lukt hem Verhagen over te halen om ‘informeel’ in gesprek te gaan met Rutte en Wilders. De onderhandelingen die volgen zullen het CDA bijna doen uiteen spatten.
Maxime Verhagen lijkt onvermurwbaar. Enkele dagen later gaat hij ‘informeel’ toch in gesprek met Rutte en Wilders.
Hoe ontploft het CDA bijna door de samenwerking met de PVV?
Op een bewolkte woensdag komen Rutte, Verhagen en Wilders voor de eerste keer op een geheime plek bijeen. Er wordt een ‘radiostilte’ afgekondigd om het proces niet te verstoren, tot grote frustratie van drommen journalisten die voor niks rondhangen op het Binnenhof met de microfoon in de aanslag. Het informele gesprek verloopt onverwacht positief en twee dagen later wordt bekend dat de drie heren serieus zijn. Ze willen een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV onderzoeken.
De mannen van Koefnoen persifleren Voetbal Inside waarin Wilfred Genee met René van der Gijp en Johan Derksen de kabinetsformatie bespreekt.
Terwijl achter gesloten deuren Verhagen met Rutte en Wilders onderhandelt, zwelt daarbuiten de kritiek aan. Oud-CDA-politici als Cees Veerman en Dries van Agt zijn fel tegen samenwerking met de PVV. Ook op gemeenteniveau wordt geprotesteerd; 44 CDA'ers publiceren een manifest in Trouw. Tweede Kamerleden Kathleen Ferrier en Ad Koppejan ontwikkelen zich tot de belangrijkste dissidenten binnen de partij. CDA-voorzitter Henk Bleker probeert de gemoederen te bedaren door te beloven dat een eventueel akkoord voorgelegd zal worden aan een CDA-congres.
CDA-fractievoorzitter Maxime Verhagen na een gesprek met Mark Rutte (VVD), Geert Wilders (PVV) en informateur Opstelten.
En dan besluit CDA-Kamerlid Ab Klink tot overmaat van ramp dat het welletjes is. Wekenlang heeft hij zij aan zij met Maxime Verhagen de onderhandelingen gevoerd, maar in de nacht van 30 augustus besluit hij dat hij niet verder kan. In een brief van vijf kantjes legt hij uit waarom hij niet meer kan leven met de anti-islam-standpunten van Wilders. Hij waarschuwt zijn collega’s dat samenwerking met de PVV een heilloze weg is. Hij sluit af met een ‘welgemeende groet’. De brief lekt uit en legt een bom onder het onderhandelingsproces, Klinks eigen baan én het hele CDA.
Dissidenten Ferrier en Koppejan scharen zich achter Klink, waarop Wilders zich terecht afvraagt of een eventuele regering wel kan steunen op alle 21 CDA-Kamerleden. Als Koppejan en Ferrier zich afscheiden zou de gedoogconstructie nog maar op 74 van de 76 zetels steunen. Wilders breekt de onderhandelingen af.
Het regeer- en gedoogakkoord krijgt in september 2010 steeds meer vorm, maar of het doorgaat hangt af van twee personen: Kathleen Ferrier en Ad Koppejan.
Nadat Klink zijn ontslag aanbiedt aan de partij, gaan de onderhandelingen tussen CDA, VVD en PVV toch verder. Op 30 september zijn de drie leiders het eindelijk eens. Maar aan de lijdensweg van het CDA komt nog geen einde: het akkoord moet zoals beloofd nog worden voorgelegd aan de leden. Op 2 oktober is het zover: het wordt een van de meest tumultueuze congressen uit de geschiedenis van de christendemocraten.
Verdeeldheid bij CDA
Aan het eind van een lange dag, kan Maxime Verhagen om half zes ‘s avonds eindelijk rustig ademhalen. Voorzitter Bleker maakt bekend dat 68 procent van de aanwezige CDA-leden heeft ingestemd met het akkoord. Drie dagen later stemt de hele CDA-fractie, inclusief de leden Koppejan en Ferrier, voor. Na 127 dagen onderhandelen kan Mark Rutte dan eindelijk zijn kabinet presenteren maar de partijen, met name het CDA, zijn bepaald niet ongeschonden uit de strijd gekomen.
Hoe lang gaat het goed met de gedoogcoalitie?
Op 14 oktober staat de kersverse ministersploeg van het kabinet-Rutte-Verhagen, glimlachend alsof het geen centje pijn heeft gekost, op het bordes van Paleis Huis ten Bosch. Na de moeilijke totstandkoming van de regering gaat het in het begin opvallend goed. Rutte, Wilders en Verhagen lijken elkaar wel te mogen. Politiek redacteur Kees Boonman noemt de regering na honderd dagen het ‘geen-gezeur-kabinet’.
Hoe doet het kabinet Rutte-Verhagen het de eerste 100 dagen?
CDA en VVD hebben in het regeerakkoord afgesproken het begrotingstekort te verminderen, banen te creëren, veel aandacht voor veiligheid te hebben en een lik-op-stukbeleid te voeren voor criminelen. Ze benadrukken dat internationale verdragen gerespecteerd zullen worden en dat gelijkwaardigheid van individuen en de vrijheid van godsdienst belangrijk voor hen zijn: “We beoordelen mensen niet op hun afkomst maar op hun toekomst, niet op hun geloof maar op hun gedrag, niet als groep maar als individu,” schrijven Rutte en Verhagen. De overheid discrimineert niet, en zo benadrukken ze: VVD en CDA denken anders over de islam dan de PVV. In het gedoogakkoord met de PVV staan de aparte afspraken over immigratie, integratie, asielbeleid, veiligheid, ouderenzorg en bezuinigingen.
Waarom gaat het alsnog mis met Rutte I?
Hoewel Geert Wilders officieel alleen maar de gedoogpartner is bemoeit hij zich met vrijwel alles dat besproken wordt in het kabinet. De PVV-leider komt daarbij regelmatig in aanvaring met vooral CDA-ministers, bijvoorbeeld over het toelaten van migranten en vluchtelingen en een eventueel hoofddoekjesverbod in openbare ruimtes. In een reconstructie van Rutte I schrijft de Volkskrant dat de premier constant op eieren loopt. CDA-politici worden door Rutte en Verhagen onder druk gezet hun excuses aan te bieden wanneer ze iets doen of zeggen waar Wilders het niet mee eens is. Zo ziet staatssecretaris Henk Bleker (Economische Zaken, Landbouw en Innovatie) zich genoodzaakt in Met het oog op morgen op Radio 1 zijn uitspraak “Ik moest en moet niets van de PVV hebben” te nuanceren:
Bleker nuanceert uitspraak over PVV
NOS - Met het oog op morgen, 25 feb 2011
00:00
00:00
Begin 2012 opent de PVV een meldpunt waar mensen overlast van Polen anoniem kunnen melden. Dit zogenaamde Polenmeldpunt zorgt voor woedende reacties van bijvoorbeeld de Poolse ambassade. De Tweede Kamer en het Europese Parlement eisen dat Rutte afstand doet van het meldpunt, maar dat weigert hij. De premier vindt het geen regeringsinitiatief, maar een partij-idee. Politici van VVD en CDA worden in verlegenheid gebracht: CDA'er Henk-Jan Ormel vraagt Uri Rosenthal, inmiddels minister van Buitenlandse Zaken, in het buitenland goed uit te leggen dat de PVV geen onderdeel van de regering uitmaakt. VVD-Kamerlid Han ten Broeke vindt het meldpunt “polariserend en stigmatiserend” en zegt de site te verafschuwen.
Het polenmeldpunt van de PVV in het achtuurjournaal.
De regering heeft nog een probleem, namelijk dat er geen meerderheid is in de Eerste Kamer. De PVV heeft in het begin zelfs helemaal geen zetels in de senaat, waardoor Rutte I ook daar afhankelijk is van (wisselende) gedoogpartners. Ook na de Statenverkiezingen halen PVV, VVD en CDA geen meerderheid. Maatregelen die in de Tweede Kamer worden aangenomen, stranden soms, waardoor het kabinet-Rutte I veel minder effectief is dan wenselijk.
Waar struikelt het Kabinet-Rutte I uiteindelijk over?
In 2012 is de wereldwijde economische crisis nog volop in gang. Nadat het Centraal Planbureau de cijfers over de economische ontwikkeling voor de komende jaren bekend maakt, blijkt dat het kabinet negen miljard euro extra moet bezuinigen om aan de normen van de Europese Unie te voldoen. Rutte, Wilders en Verhagen trekken zich terug in het Catshuis om daar zeven weken lang nauwelijks uit te komen. Dit Catshuisoverleg begint aanvankelijk positief: de leiders hebben “de wil er uit te komen”.
Het Catshuisoverleg wordt mikpunt van satire, cartoons en grappen. Lucky TV over de wil om er uit te komen.
Hoewel de leiders dus eensgezind van start gaan, lopen de emoties vrijwel onmiddellijk hoog op. De Volkskrant schrijft naderhand dat het Catshuis bij tijd en wijle getrild zou hebben door de woede-uitbarstingen van Mark Rutte.
Geert Wilders wil niet dat er koste wat het kost bezuinigd zal worden. Sinds de kredietcrisis van 2008 is er via het Europese noodfonds veel geld naar onder meer Griekenland gegaan. Wilders was daar fel op tegen. Hij laat een onderzoek doen waaruit blijkt dat Nederland best terug kan naar de gulden. Hij wil een referendum over de euro. De andere partijen reageren sceptisch.
De sfeer verslechtert nog verder. In ruil voor stevige bezuinigingen wil Wilders 3 miljard euro bij ontwikkelingssamenwerking weghalen, een onderwerp waar hij flink op kan scoren bij zijn achterban. Verhagen vraagt staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Ben Knapen uit te rekenen hoeveel er maximaal bezuinigd op kan worden. “Twee miljard,” zou Knapen gezegd hebben, “als we echt willen”. Hij bedoelde dat theoretisch. Wanneer dat bedrag ook echt overgenomen wordt, dreigt Knapen met opstappen. Zo had hij het niet bedoeld. Rutte en Verhagen zijn woedend, maar kunnen niet het risico lopen dat de staatssecretaris opstapt en het kabinet laat vallen. Volgens de Volkskrant is dit het fatale misverstand dat leidde tot de breuk tussen VVD, CDA en PVV. Maar er speelde nog meer.
Catshuis-overleg
Premier Mark Rutte en VVD-fractievoorzitter Stef Blok komen aan bij het Catshuis.
De onderhandelaars beginnen hun gesprekken over extra bezuinigingen, die mogelijk oplopen tot boven de 10 miljard euro.
Rutte, Verhagen en Wilders beginnen de onderhandelingen op deze zonnige voorjaarsdag in de tuin van het Catshuis in Den Haag.
Rutte en Wilders lopen door de tuin tijdens een moeilijke fase van de onderhandelingen.
Geert Wilders, Sybrand Haersma Buma Maxime Verhagen en Fleur Agema pauzeren een moment tussen de gesprekken op het Catshuis.
Wilders telefoneert voordat hij en Kamerlid Fleur Agema het Catshuis verlaten. Het coalitieoverleg over aanvullende bezuinigingen is stukgelopen.
Wilders en Agema verlaten het Catshuis.
Rutte en Verhagen geven tekst en uitleg nadat het coalitie-overleg over aanvullende bezuinigingen van zo'n 14 miljard euro is stukgelopen.
Rutte en Blok verlaten voor de laatste keer het Catshuis na het mislukken van het Catshuisberaad.
Op minister Gerd Leers van Immigratie, Integratie en Asiel wordt grote druk uitgeoefend. Hij zou plannen voor asielbeleid moeten leveren die Geert Wilders gunstig zouden stemmen. Hij weigert, hij heeft zijn asielbeleid al klaar, zegt hij. En dan stapt 20 april 2012 ook nog eens Hero Brinkman uit de PVV-fractie. Hij neemt zijn zetel mee. Al sinds de verkiezingen strijdt hij tevergeefs voor meer democratie in de PVV. Ook was hij tegen het Polenmeldpunt en het wegzetten van moslims als tweederangsburgers. Door zijn vertrek heeft de gedoogcoalitie plots nog maar 75 zetels in de Kamer. Zijn vertrek is een enorme klap voor Wilders.
De verhouding tussen PVV en CDA wordt nog slechter nadat het CDA op 20 april in de Provinciale Staten van Limburg het vertrouwen opzegt in coalitiepartner PVV.
Ondanks alle onenigheid weet Rutte de onderhandelingen zeven weken vol te houden. Op 21 april ligt er een concept. Het pakket aan maatregelen is doorgerekend door het CPB en er wordt vanuit gegaan dat vandaag of morgen getekend kan worden. Verhagen en Rutte fietsen verwachtingsvol naar het Catshuis. Geert Wilders arriveert met zijn colonne zwaarbeveiligde auto’s.
Dan laat Geert Wilders de boel uiteindelijk barsten. Hij wil bij nader inzien het akkoord toch niet accepteren. Zijn fractie kan niet instemmen met de bezuinigingen. Vooral met de gevolgen voor AOW-ers zegt Wilders opeens niet meer te kunnen leven. De PVV-leider beent weg, zonder Rutte en Verhagen nog een hand te geven. Samen met collega Fleur Agema stapt hij in een van de gereedstaande zwarte auto’s. De colonne zoeft alweer door de poort van het Catshuis. Rutte en Verhagen blijven in verbijstering achter.
Geert Wilders trekt stekker uit het Catshuisoverleg. De reacties van Rutte, Verhagen en Wilders.
In een persconferentie laat een woedende Rutte weten dat er waarschijnlijk verkiezingen aankomen. Hij biedt zijn ontslag aan bij koningin Beatrix.
Op 12 september worden nieuwe verkiezingen gehouden. De VVD wint tien zetels, het CDA daalt nog verder van 21 naar dertien. Ook de PVV krijgt een klap te verwerken en verliest negen zetels.
In het kort:
De Tweede Kamerverkiezingen van 2010 leiden tot een versplinterd landschap. Een regering moet uit minimaal drie partijen samengesteld worden om een meerderheid te halen. Geen enkele optie ligt voor de hand.
De PVV heeft een enorme winst geboekt, maar de meeste partijen willen niet met Geert Wilders regeren.
Na een pijnlijke strijd, vooral voor het CDA, wordt voor een constructie gekozen waarin de VVD met het CDA een regering vormt. De PVV gedoogt het kabinet.
Na een voortvarende start ontstaan problemen en ongemakkelijke situaties. VVD'ers en CDA'ers zijn boos over de opening van een Polenmeldpunt.
Nadat een extra bezuinigingsronde nodig is, trekken de drie partijen zich zeven weken lang terug in het Catshuis. Net als Rutte en Verhagen denken eruit te zijn, trekt Wilders alsnog de stekker uit het akkoord.
En je weet het!
Anderen het laten weten?