Wat is er zo leuk aan jazz?

Bij jazz, inmiddels honderd jaar oud, is dat niet het geval. Dat komt omdat de muziek zich nog steeds ontwikkelt, veel verschillende stilistische facetten heeft en jazz nog steeds verandert. Er zijn altijd eigentijdse vormen van muziek en zelfs invloeden van buiten de muziek op van invloed. Jazz is de uiteindelijke fusiemuziek. De verschillende jazzstijlen waren en zijn altijd een reflectie van de tijden.

Aan deze kunstvorm kleven een hoop misverstanden en bijna onuitroeibare vooroordelen. Waarschijnlijk komt dit omdat we jazz zowel als entertainment als als kunst consumeren. Dat geeft niet-ingewijden soms het idee dat het vermaak is en geen kunst.

Maar jazz is beslist geen muziek waarbij de musici ‘zomaar wat staan te doen’. Jazz heeft al vanaf het begin een heel eigen manier van omgaan met de klassieke regels voor het omgaan met harmonie en melodie. Daarnaast heeft jazz een unieke ritmische opvatting ontwikkeld.

Bovendien moet dat op zo’n manier gebeuren dat het als statement geheel op zichzelf kan staan, bijdraagt aan of reageert op de statements van de anderen, én dat het altijd swingt. Daarnaast is het dan in principe ook nog de bedoeling dat je jezelf niet herhaalt en probeert om elke keer net iets verder te reiken, risico’s neemt en compromisloos en integer improviseert.

Leden van een jazzband moeten altijd hun best doen om, op welke manier dan ook, de anderen beter te laten spelen en boven zichzelf uit te kunnen stijgen. Als dat goed gebeurt klinkt jazz altijd fris, innovatief en is deze elke avond anders. Iets precies hetzelfde spelen als de avond daarvoor is in jazz ondenkbaar. Improvisatie is de kern van jazz.

Een veel gehoorde opmerking is dat mensen als Beethoven en Mozart ook enorme goede improvisatoren waren. Daarmee wordt dan bedoeld dat deze geniale componisten spontaan enorm mooie melodische frasen konden spelen.

Dat is ongetwijfeld zo, maar het verschil met jazzmusici is dat die met elkaar tegelijk improviseren en op die manier dus op elkaar reageren. Jazzmusici laten hun spel deels een consequentie zijn van wat er om hen heen in de muziek op dat moment gebeurt. Daar is een heel scherp ontwikkeld muzikaal gehoor en begrip van harmonie voor nodig (zodat je begrijpt wat je hoort). Maar ook het technische vermogen om wat er in je hoofd naar boven komt, ook meteen op je instrument goed te kunnen spelen. Dat is dus allerminst ‘zomaar wat doen’.

De ‘regels’ in die zin en de esthetica van samen improviseren in een jazzcontext zijn legio. Het is veelomvattend en dat kost dus ook heel veel studie. Daar gaan tientallen jaren overheen. De essentie is dus collectief improviseren, begeleiden en soleren en je concentreren op de ‘groove’, hoe of op wat voor manier die ook gedefinieerd is.

In dit verband spreken jazzmusici ook altijd van het belang van advies en de voorbeelden van anderen. Met andere woorden, het doorgeven van allerlei muziekkennis is altijd een essentieel onderdeel van de jazzpraktijk geweest.

Het stimuleren van jong talent is een van de belangrijkste dingen in de kunsten. Muziek is een kunstvorm waarin jonge musici meteen door de groep worden opgenomen. De groep daagt ze uit om hun talenten verder te ontwikkelen en altijd creatief te zijn. Hij stimuleert hen hun vaardigheden en opgedane ervaringen te blijven verbeteren. Het verhaal van Francesco Cafiso is hier een goed voorbeeld van. 

Met name onder zwarte musici heeft jazz ook altijd een belangrijke sociale kant gehad. Het was het geluid van het protest, van vrijheid en van de noodzaak om mensen bij elkaar te brengen. Het is dus in die zin veel meer dan alleen maar een muzieksoort; er is altijd een lading en een achterliggende gedachte of overtuiging. Dat is dus wel een groot verschil met muzieksoorten die gemaakt worden om er snel geld mee te verdienen. Die worden vooral uit commerciële overwegingen gemaakt en moeten op elk concert precies zo worden gespeeld als op de plaat.

Voor de meeste mensen is jazz iets waar je naar moet leren luisteren. Voor oren die daar niet aan gewend zijn, is het bij beluisteren van jazz meestal wel duidelijk dat ‘gesproken’ wordt in een bepaalde taal en dat die een structuur heeft. Die taal en structuur zijn soms onbekend of zodanig versleuteld dat je er een hoop werk voor moet verzetten om het echt te begrijpen. Het fijne van jazz is dat het heel veel verschillende instapniveaus heeft. Er zijn simpele en meer complexe vormen van jazz, maar voor wie eenmaal de ontsleutelingsmechanismen te pakken heeft, vallen de meeste verschillen tussen de niveaus mettertijd vanzelf weg.

Net als bij een hoop andere dingen moet je je ervoor (willen) openstellen. Er is een soort vergelijking met eten te maken. Voor een aantal soorten vis en weekdieren moet je een bepaalde smaak ontwikkelen die er bij sommigen niet meteen is en waartegen er zelf een weerzin of afkeer bestaat. Maar er is een reden dat zoveel miljoenen mensen op de wereld dat voedsel lekker vinden. Wat is dan logischer? Dat al die mensen over de hele wereld zich ernstig vergissen of dat je zelf nog iets te ontdekken hebt waarvoor je even je vooringenomenheden opzij moet zetten om iets moet leren te waarderen?

Eindresultaat is dan (om nog even in de voedselmetafoor te blijven) dat je je smaakpalet uitbreidt met variatie aan smaken en texturen die je uit slechts gehaktballen en aardappelen nooit kan halen. Hoe lekker die ook op z’n tijd kunnen zijn. En dat leert je heel veel over wat er op de wereld allemaal nog meer te beleven is.

hakeEr wordt wel gezegd dat datgene waarvoor je geen moeite hoeft te doen om het te verkrijgen in essentie de moeite van het hebben niet waard is.

Omdat jazz zo innig verbonden is met het menselijk bestaan, is het in die zin altijd begrijpelijke muziek. We kennen de achtergronden allemaal. Het zijn allemaal ‘gewone mensen’-situaties zoals dat in de sonnetten van Shakespeare ook zo is; als je iemand hoort uitleggen wat hem of haar beweegt, begrijp je de kunstuiting ook meteen veel beter. Dat geldt voor schilderkunst, poëzie en dus ook voor jazz.

Een Engelse jazz journalist schreef ooit over zijn verbazing wat de sfeer tussen de mensen op een van de eerste North Sea Jazz Festivals betrof: “Er valt nooit een onvertogen woord.” Het publiek bij grote jazzconcerten is altijd van alle huidskleuren, alle achtergronden, alle leeftijden, alle sociale klassen. Wat dat betreft is jazz een van de meest verbindende muzieksoorten die er zijn.

Jazzmusici zijn altijd benaderbaar, van beroemd tot onbekend. Een jazzmusicus heeft altijd een gloedvol en enthousiast verhaal te vertellen over wat deze muziek zo magisch maakt, wat jij allemaal zou moeten horen en waarom jij er ook bijhoort.

Wat dat betreft geven ze je het gevoel dat je altijd een laatkomer bent op een of ander fantastisch feest. Maar je kunt er altijd nog bij. Het komt eigenlijk allemaal neer op Jon Hendricks’ jazzgedicht van maar één woord: “Listen!”