Wat is het nut van dierentuinen?
Wat is het nut van dierentuinen?
Laatste update: 09-01-2025
Wilde dieren zoals leeuwen, apen en slangen kan je in Nederland alleen van dichtbij bekijken in de dierentuin. Voor veel gezinnen een leuk uitje, maar het houden van wilde dieren in gevangenschap levert ook veel kritiek op. Wat de functie van dierentuinen is, maar ook welke keerzijdes het heeft, ontdek je hier.
Waar komt de dierentuin vandaan?
Het houden van exotische dieren doet de mens al duizenden jaren. Farao's uit het oude Egypte hadden al verschillende soorten katachtigen als huisdier. En de oude Grieken en Romeinen hielden tijgers om te gebruiken bij gladiatorgevechten.
Na de Oudheid ontstaan in Europa de voorlopers van de dierentuin. Zogeheten menagerieën: privécollecties van rijke en machtige personen, die wilde dieren houden voor status en vermaak. In de loop van de 18e eeuw worden dit de eerste dierentuinen, omdat deze menagerieën dan voor publiek worden geopend. Zo ook de oudste dierentuin van Europa, die nog steeds bestaat: de Tiergarten Schönbrunn in Wenen. Deze is in 1752 gebouwd in de tuinen van het paleis van de toenmalige keizer.
De oudste dierentuin van Nederland is Artis in Amsterdam. Artis wordt in 1883 opgericht als Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra, om mensen en natuur dichter bij elkaar te brengen. De eerste dieren in Artis zijn apen, herten, papegaaien en een Surinaamse boskat. In het begin mogen alleen de rijke lagen van de bevolking Artis bezoeken, die het park financieel steunen. Maar al snel zijn ook minder rijke burgers welkom. Deze verschuiving is in de meeste Europese dierentuinen te zien.
In 2013 bestaat Artis 175 jaar. In het Jeugdjournaal (NOS) is te zien dat er 50 jaar eerder al feestelijk bij de verjaardag van de dierentuin werd stilgestaan.
Inmiddels zijn er wereldwijd zo'n 3.000 grote dierentuinen, waarvan 250 in Europa. Voor zo'n klein land heeft Nederland relatief veel dierenparken. Er zijn 13 grote dierentuinen die 10 miljoen bezoekers per jaar trekken[1]. Daarnaast staan andere plekken ook officieel als dierentuin geregistreerd, zoals vlindertuinen, reptielenhuizen en kinderboerderijen met beschermde diersoorten. In 2024 telt Nederland 59 van dit soort dierentuinen[2].
Wat is de functie van dierentuinen?
De meningen over de functie of het nut van dierentuinen zijn verdeeld. Van oudsher zijn ze puur bedoeld voor vermaak en ontspanning. Dit zie je nog steeds terug. Er wordt bijvoorbeeld een show gemaakt van het voeren van de dieren en er zijn hele voorstellingen waar bijvoorbeeld dolfijnen of zeeleeuwen trucjes doen voor publiek.
Tegenwoordig moeten dierentuinen van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD) aan bepaalde eisen voldoen en mag het niet alleen om vermaak gaan. Dierentuinen moeten ook zorgen voor dierenwelzijn. Dit betekent dat dieren niet alleen kunnen overleven, maar ook ruimte en mogelijkheden hebben om een fijn leven te kunnen leiden. Daarnaast zeggen dierentuinen zelf dat ze een belangrijke educatieve functie hebben. Zo kan je er zien hoe dieren bewegen, eten en leven.
Dierentuinen moeten ook natuurbescherming als doel hebben, door te helpen met bescherming van diersoorten. Ze doen bijvoorbeeld wetenschappelijk onderzoek naar zowel gedrag als geneeskunde, waardoor ook dieren in het wild geholpen kunnen worden.
Een andere manier om bedreigde diersoorten te helpen is via fokprogramma’s. Dan worden diersoorten uit het wild naar dierentuinen gebracht om zich daar voort te planten. In sommige gevallen worden de dieren daarna weer teruggeplaatst in het wild. Bijvoorbeeld het przewalskipaard uit Mongolië. Deze soort was uitgestorven in het wild in 1960, maar door zulke fokprogramma’s is er weer een kleine groep van deze paarden in het wild vrijgelaten. Een ander voorbeeld is de reuzenpanda, waarvan er twee naar Nederland zijn gebracht om zich voort te planten[3].
Er is ook kritiek op deze fokprogramma's. Sommige wetenschappers stellen dat er weinig bewijs is dat dierentuinen ook echt een belangrijke rol vervullen bij het behoud van diersoorten. Omdat veel dieren die in gevangenschap worden gefokt niet kunnen overleven in het wild. Fokprogramma's zouden vooral worden gebruikt om mensen een beter gevoel te geven, zegt hoogleraar Duurzame Ontwikkeling Pim Martens[4].
Fokprogramma's werken ook niet altijd, bijvoorbeeld bij de witte neushoorn. 40 jaar lang is geprobeerd om het bedreigde dier te redden van uitsterving, maar zonder succes. Omdat de dieren in gevangenschap niet wilden paren of te zwak werden.
Eén van de laatste witte neushoorns woont in een dierentuin in Tsjechië. De diersoort sterft uit omdat de laatste twee vrouwtjes onvruchtbaar zijn (Vroege Vogels - BNNVARA).
Fokprogramma’s zorgen in ieder geval wel voor nieuwe dieren voor in dierentuinen zelf. De geboren babydieren worden namelijk regelmatig zelf gehouden of ‘geruild’ tussen verschillende dierentuinen. En door die nieuwe dieren komen er weer meer bezoekers. Zo zou een baby-olifantje goed zijn voor 50.000 bezoekers, aldus een ex-directeur van Artis[5].
Het Jeugdjournaal (NOS) doet verslag van de geboorte van het kleine Afrikaanse olifantje Madiba in Safaripark Beekse Bergen.
Wat is de keerzijde van dierentuinen?
Zoals genoemd is er ook veel commentaar op dierentuinen. Sommige mensen zijn per definitie tegen het houden van dieren in gevangenschap, omdat dit ingaat tegen hun natuurlijke manier van leven. Hierdoor zou het bezoekers een vertekend beeld geven van hoe dieren echt leven, wat ingaat tegen de educatieve functie van dierentuinen, dit zegt bijvoorbeeld de Partij voor de Dieren[6].
Het levert vooral kritiek op als dieren worden gebruikt voor het vermaak van bezoekers. Het gebruik als entertainment en doen van trucjes kan namelijk zorgen voor stress bij de dieren. Dierenwelzijnsorganisaties leveren bijvoorbeeld veel kritiek op de dolfijnenshows van het Nederlandse Dolfinarium, onder andere omdat de dieren in te kleine verblijven leven. Ook het programma Rambam (BNNVARA) onderzocht dit, zoals in onderstaande video’s te zien. Inmiddels heeft het Dolfinarium wat veranderingen doorgevoerd[7].
In 2016 deed RAMBAM onderzoek naar het Dolfinarium
Ook op de fokprogramma’s is meer kritiek. Sommige dierenpopulaties groeien hierdoor juist te snel, waardoor het risico op inteelt en gezondheidsproblemen ontstaat. Om deze risico’s te verkleinen worden jaarlijks duizenden gezonde dieren gedood, dit gebeurt meestal stiekem om ophef te voorkomen.
Verder hebben dieren in gevangenschap en dierentuinen per definitie een kleinere leefruimte dan in het wild. Dit kan zorgen voor verveling, stress, frustratie en agressie. Ook kunnen dieren stereotype gedrag gaan vertonen. Dit is dwangmatig gedrag dat zich zonder reden herhaalt, zoals bijvoorbeeld de hele tijd op dezelfde manier met een staart of slurf bewegen. Dit valt op, omdat een dier dit gedrag in het wild niet zou vertonen. Ook in een verblijf waarin de natuurlijke leefomstandigheden goed zijn nagemaakt vertonen dieren dit gedrag.
Vooral dieren die in de natuur normaal grote afstanden afleggen, zoals orka’s, olifanten en ijsberen, vertonen stereotype gedrag. Omdat ze dit in gevangenschap niet kunnen blijkt uit deze internationale uitzending van Zembla (BNNVARA).
Het leven in gevangenschap kan ook leiden gezondheidsklachten. Zo hebben olifanten dan vaker last van kreupelheid, onvruchtbaarheid, tuberculose en herpes (EEHV), waardoor zij in gevangenschap waarschijnlijk eerder sterven.
De eisen van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen gelden niet overal. Hierdoor kunnen de leefomstandigheden en omgang met dieren per dierentuin verschillen. Europese dierentuinen doen het over het algemeen wel beter dan bijvoorbeeld in Amerika en Azië. Een bekend voorbeeld is Surabaya Zoo in Indonesië, ook wel de 'Zoo of Death' genoemd[8]. Het sterftecijfer in deze dierentuin ligt heel hoog, de dieren leven in kleine vervuilde hokken en krijgen te weinig eten. Ondanks wereldwijde kritiek is de dierentuin nog steeds open.
Hoe ziet de dierentuin van de toekomst eruit?
Er is dus kritiek op dierentuinen, maar sinds de oprichting van de eerste dierentuin is er ook al veel veranderd. Zo mag de focus tegenwoordig niet meer alleen op vermaak liggen, maar bijvoorbeeld ook op soortbehoud en educatie. De voorspelling is dat de vorm van dierentuinen in de toekomst nog verder zal veranderen. Volgens hoogleraar milieufilosofie Jozef Keulartz zal de toekomstige dierentuin nog meer gericht zijn op bescherming, onderzoek en voorlichting en zullen we minder soorten zien in grotere verblijven[9].
De tijd van grote groepen dieren in kleine kooien is voorbij. Dierenparken investeren de afgelopen jaren veel in het uitbreiden van verblijven om dieren meer de ruimte te geven om natuurlijk gedrag te vertonen, zoals graven of zwemmen. Dit betekent ook dat je in de nieuwe verblijven beter naar de dieren zal moeten zoeken, denk bijvoorbeeld aan het leeuwenverblijf in Artis dat in 2023 werd geopend waar je de leeuwen niet direct kan zien[10].
In Costa Rica en Buenos Aires gooien ze het over een andere boeg en zijn alle dierentuinen gesloten, omdat het niet meer van deze tijd is. In Costa Rica zijn de dieren in 2013 vrijgelaten in het wild of naar opvangcentra gebracht en in Buenos Aires gebeurde dit in 2016[11].
Maar de kans dat ook in Nederland dierentuinen ook worden gesloten is klein. Tegenstanders pleiten daarom voor een uitsterfbeleid: als een dier sterft in de dierentuin wordt het niet vervangen[12]. Zo wordt het aantal dieren in de dierentuin steeds kleiner. Een andere optie is om dierentuinen alleen nog als opvangcentra te gebruiken voor bijvoorbeeld bedreigde diersoorten, zoals in de volgende video wordt uitgelegd.
Er zijn nog geen definitieve uitspraken gedaan over de toekomst van de dierentuin in Nederland. Daarom zullen dierentuinen in Nederland voorlopig zo blijven als we ze kennen.
Jane Goodall legt in Zembla (BNNVARA) uit dat chimpansees het steeds moeilijker hebben in het wild, dierentuinen zouden volgens haar weleens de meest veilige plek op aarde kunnen worden voor de dieren.
In het kort
Het houden van exotische dieren is van alle tijden. Van farao's tot de Grieken en Romeinen.
De oudste dierentuin in Europa is Tiergarten Schönbrunn in Wenen uit 1752.
In Nederland heeft de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen eisen opgesteld voor dierentuinen. Zo is de functie niet alleen vermaak, maar ook educatie en bescherming van diersoorten.
Maar voor tegenstanders zitten er nog altijd te veel kanttekeningen aan het houden van dieren in gevangenschap. Zoals stress of andere problemen bij dieren. Gevangenschap zou nooit te vergelijken zijn met hun natuurlijke leefomgeving.
In de toekomst wordt in Nederlandse dierentuinen waarschijnlijk nog meer aandacht besteed aan grotere leefruimtes voor dieren en opvang.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?