Wat is het nut van dierentuinen?
Wat is het nut van dierentuinen?
Laatste update: 15-01-2024
Machtige leeuwen, schattige aapjes en levensgevaarlijke slangen van dichtbij bekijken, kinderen kunnen er geen genoeg van krijgen. Maar dieren in gevangenschap houden levert ook veel kritiek op. Wat is de functie van dierentuinen? Waarom worden gezonde dieren gedood? En hoe ziet de dierentuin van de toekomst eruit?
Waar komt de dierentuin vandaan?
Het houden van exotische dieren is iets dat de mens al duizenden jaren doet. Farao's uit het oude Egypte houden katachtigen als huisdier, en de oude Grieken en Romeinen gebruiken dieren als statussymbool van macht en zetten tijgers in bij gladiatorgevechten. Na de oudheid ontstaan in Europa voorlopers van de dierentuin. Zogeheten menagerieën: privécollecties van dieren van een rijke en machtige aristocraat of koning, die de dieren houden voor status en vermaak.
In de loop van de achttiende eeuw ontstaan de eerste dierentuinen in Europa: dat zijn menagerieën die rijke vorsten openen voor het grote publiek. De oudste nog bestaande dierentuin ter wereld is Tiergarten Schönbrunn in Wenen. Die wordt in 1752 opgericht in de tuinen van het voormalig keizerlijk paleis Schönbrunn.
De Schönbrunner Tiergarten te Wenen is de oudste dierentuin van de wereld en opgericht in 1752.
De oudste dierentuin van Nederland is Artis, in Amsterdam. Artis wordt in 1883 opgericht als Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra (kortweg: Artis) door een boekhandelaar, commissionair en horlogemaker. Vanaf de oprichting is het doel de natuur zowel in levende als niet-levende vorm dicht bij de burgers te brengen. Ze kopen een terrein in de Plantagebuurt en bouwen er gebouwen en tuinen. De eerste dieren zijn apen, herten, papegaaien en een Surinaamse boskat. In de eerste jaren mag alleen de rijke elite die het park financieel steunt Artis bezoeken, maar al snel is ook de minder rijke burger welkom. Een trend die in de meeste Europese dierentuinen te zien is.
Inmiddels zijn er wereldwijd zo'n drieduizend (grote) dierentuinen, waarvan 250 in Europa. Nederland heeft voor zo'n klein land relatief veel dierenparken, dierentuinen en reptielenhuizen: er zijn 13 grote dierentuinen die 10 miljoen bezoekers per jaar trekken[1]. Daarnaast zijn er andere plekken, zoals vlindertuinen en kinderboerderijen met beschermde diersoorten, die staan geregistreerd als dierentuin. In 2023 telt Nederland in totaal 65 van dit soort dierentuinen[2].
De Sumatraanse tijgertweeling Tess en Nonja maakt kennis met bezoekers in Burgers Zoo.
Wat is een goede dierentuin?
Sommige mensen zijn per definitie tegen het houden van dieren in gevangenschap, dus voor hen bestaat er niet zoiets als een goede dierentuin. Toch is er een onderscheid te maken tussen verantwoordelijke en nalatige dierentuinen. In Nederland zijn alle bekende dierentuinen aangesloten bij de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD). Die heeft criteria opgesteld waar een goede dierentuin aan moet voldoen.
Dierenwelzijn
Een dierentuin moet dieren hun primaire levensbehoeften bieden: voedsel, water en licht. Verder moeten ze over een schoon verblijf beschikken, voldoende kunnen bewegen en een omgeving hebben die lijkt op de natuurlijke leefomgeving van het dier. De basisgedachte is dat de dieren niet alleen kunnen overleven, maar het ook naar hun zin hebben en zoveel mogelijk natuurlijk gedrag vertonen.
Natuurbescherming als doel
Dierentuinen die aangesloten zijn bij de NVD moeten zich naast vermaak óók bezighouden met fokprogramma's, educatie en onderzoek. Dit in tegenstelling tot 'traditionele' dierentuinen, die zich enkel bezighouden met vermaak.
Vince, de breedlipneushoorn van Burgers Zoo, wordt in een container vervoerd naar het Franse Thoiry om daar deel te nemen aan een Europees fokprogramma.
Wat is het nut van dierentuinen?
Of dierentuinen nut hebben, daar zijn de meningen over verdeeld. Dierentuinen zijn er van oudsher puur voor vermaak en ontspanning. In de meeste dierentuinen kan de bezoeker zien hoe de dieren gevoerd worden. En in sommige dierparken worden speciale shows met de dieren gegeven, zoals in het Dolfinarium waar voorstellingen zijn met dolfijnen, zeeleeuwen en walrussen. Al is daar de laatste jaren veel om te doen en krijgt het park veel kritiek vanuit dieren welzijnsorganisaties[3]. Toch vind de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD) dat dierentuinen enkele belangrijke bestaansredenen hebben.
Educatief
Als je naar de dierentuin gaat, leer je van alles over de dieren. Je ziet hoe ze zich bewegen, hoe ze eten, hoe ze zich voortplanten enzovoorts. Dierentuinen hebben dus een educatieve waarde, aldus de dierentuinen zelf. Door dieren te zien en over ze te leren, krijgen mensen meer liefde en respect voor de natuur, zo luidt het idee.
Volgens Partij voor de Dieren zit daar ook een gevaar: dierentuinen kunnen namelijk suggereren dat het moreel gerechtvaardigd is om dieren in gevangenschap te houden en dat ze hier toch wel beschermd worden. Wel juicht de partij de educatie over wilde dieren toe, maar dit kan volgens hen beter met natuurdocumentaires. Zo ziet het publiek hoe dieren in het wild horen te leven. Dieren in gevangenschap zouden hier een vertekend beeld van geven[4].
Dolfinarium Harderwijk
Natuurbehoud, fokprogramma's en studie
Dierentuinen vinden dat ze een belangrijke rol hebben als het gaat om het behoud van diersoorten. Ze doen bijvoorbeeld wetenschappelijk onderzoek naar zowel gedrag als geneeskunde, waardoor dieren in het wild beter geholpen kunnen worden.
Ook houden dierentuinen regelmatig dieren die in het wild bedreigd zijn, en laten nieuwe dieren geboren worden door middel van fokprogramma's of soortbehoudsprogramma's. In sommige gevallen worden die dieren zelfs teruggeplaatst in het wild. Een voorbeeld is het gouden leeuwaapje, dat in de jaren zestig met uitsterven wordt bedreigd. Door fokprogramma's leven er nu weer meer dan duizend gouden leeuwaapjes in Brazilië. Ook het herstel van de przewalskipaarden op de Mongoolse steppen is een succes. In 1960 sterft het dier uit in het wild, en wordt er met een kleine groep paarden gefokt in dierentuinen. In 1990 wordt er een groep in het wild uitgezet, en hoewel de populatie nog klein is, groeit die wel langzaam.
Inmiddels worden ongeveer negen van de tien dieren in dierentuinen gehaald uit fokprogramma's, en dus veel minder uit het wild. Zo zijn de dierentuinen 'zelfvoorzienend.' Maar ook hier klinken weer kritieken: volgens sommigen is er nauwelijks tot geen bewijs dat dierentuinen een essentiële rol vervullen in het behoud van diersoorten, zo betoogt bijvoorbeeld hoogleraar duurzame ontwikkeling Pim Martens in een opiniestuk in Trouw[5].
Panda Xing Ya is één van de panda's in Ouwehands Dierenpark in Rhenen.
Een voorbeeld is de reuzenpanda: vierhonderd werden er gefokt in gevangenschap. Daarvan zijn er vijf in het wild uitgezet, en leven er nog maar drie. De vraag is of dat daadwerkelijk bijdraagt aan het behoud van een bedreigde diersoort in het wild. Volgens critici is een bijkomend probleem van de fokprogramma's dat je mensen het gevoel geeft dat de dieren toch wel gered worden, een soort schijnzekerheid waardoor mensen zelf minder bewust zouden gaan leven.
Een van de bedreigde diersoorten die dierentuinen met een fokprogramma proberen te redden is de noordelijke witte neushoorn. Door de aanhoudende jacht van stropers is het dier namelijk helemaal verdwenen in het wild. In 1975 wordt de eerste neushoorn naar een Tsjechische dierentuin gebracht, veertig jaar lang proberen ze het dier te redden van de totale ondergang.
Eén van de laatste witte neushoorns woont in een dierentuin in Tsjechië. De diersoort sterft uit omdat de laatste twee vrouwtjes onvruchtbaar zijn.
Wat zeker is, is dat de fokprogramma's voor vers bloed in de dierentuinen zorgen. In de dierentuinen worden steeds nieuwe babydieren geboren, die de dierentuinen onderling 'ruilen’. Zo is er veel jonge aanwas, wat goed is voor de bezoekersaantallen. Zo zou een baby-olifantje goed zijn voor 50.000 bezoekers, aldus een ex-directeur van Artis[6].
Het kleine Afrikaanse olifantje Madiba is geboren in Safaripark Beekse Bergen.
Waarom doden dierentuinen gezonde dieren?
Begin 2014 wordt het romantische beeld van dieren kijken in de dierentuin opgeschrokken door het doden van de kleine giraffe Marius. Het kerngezonde achttien maanden oude dier wordt in de dierentuin in Kopenhagen door de kop geschoten en voor toekijkend (deels jong) publiek aan de leeuwen gevoerd. De twintigduizend handtekeningen die zijn verzameld om het jonge dier in leven te houden waren tevergeefs.
In de dierentuin van Kopenhagen wordt de gezonde giraffe van achttien maanden afgemaakt om overpopulatie en inteelt te voorkomen.
Wat iedereen zich na deze actie natuurlijk meteen afvraagt is: waarom zou een dierentuin een gezond dier doden? "Om ongezonde dieren te voorkomen," was het antwoord. In het fokprogramma EAZA, waar de dierentuin in Kopenhagen lid van is, zijn te veel giraffen met dezelfde genen. Als Marius zich zou gaan voortplanten zou dat inteelt zijn, met ongezonde giraffen tot gevolg. Marius moest dus worden gedood om een gezonde toekomstige giraffenpopulatie te krijgen. Anticonceptie gebruiken was volgens de dierentuin geen optie, omdat dat het natuurlijke paringsgedrag van de beesten beïnvloedt. En dat zou weer ten koste gaan van dierenwelzijn, aldus de dierentuin. Vrijlaten kon ook niet, omdat er weinig kans tot overleving is voor het dier in het wild. Het aanbod van een ander dierenpark om Marius op te nemen sloeg de dierentuin af, "omdat ze tot dat moment nog geen giraffe hadden gehad."
Giraffe Marius geslacht
Eerst vindt de publiekelijke autopsie van girafje Marius plaats.
Daarna wordt girafje Marius gevoerd aan de leeuwen.
Het laatste restje Marius wordt opgehangen in de kooi van de apen.
Het is voor velen moeilijk te geloven dat dit de meest diervriendelijke oplossing is. En dat het dier publiekelijk in stukken wordt gesneden en onder de ogen van een overwegend jong publiek aan de leeuwen wordt gevoerd jaagt velen de stuipen op het lijf. De dierentuin zelf is hier juist trots op, omdat het een bijzondere kans is voor kinderen om de anatomie van een giraffe van dichtbij te zien.
Na de dood van Marius is er veel ophef. Toch is het doden van gezonde dieren vrij normaal, zo blijkt. In Europese dierentuinen worden jaarlijks duizenden gezonde dieren afgemaakt, waarvan honderden grote dieren zoals leeuwen, tijgers en beren. Maar: dat doden gebeurt meestal achter de schermen.
De heer Damen was van 2002 tot 2010 coördinator van het Europees fokprogramma voor giraffen en sprak de directeur van de dierentuin van Kopenhagen.
Ook Burger's Zoo verklaart dieren te doden, maar dan met een spuitje. Het nadeel is dat je de dieren nadien niet kunt voeren aan andere dieren, omdat er gif in het lichaam van het kadaver zit.
Hoe zie je of een dier ongelukkig is?
Als een ijsbeer loopt te ijsberen, een giraffe onophoudelijk aan het hek likt of een olifant steeds op dezelfde manier zijn slurf heen en weer zwaait, weet je dat het niet goed is. Dat doen de dieren namelijk uit frustratie of stress. Stereotiep gedrag heet dat: herhaaldelijk en dwangmatig gedrag zonder duidelijk doel. Dit gedrag wordt als abnormaal gezien omdat het niet bij dieren in het wild voorkomt en wel bij dieren in gevangenschap.
Over het algemeen geldt dat dieren die in de natuur lange afstanden afleggen – zoals orka's, olifanten, en ijsberen – meer risico lopen om 'last' te krijgen van gevangenschap.
Dieren die in het wild grote afstanden afleggen tonen in gevangenschap vaak stereotiep gedrag.
Het gedrag komt dus doordat de dieren niet in hun natuurlijke leefomgeving verkeren. Het kan helpen om meer ruimte te bieden in omstandigheden die meer op de natuurlijke habitat lijken, maar voor dieren die normaal grote afstanden afleggen is dat moeilijk te realiseren.
In 2010 wordt een trainster in het water getrokken door een orka en ze verdrinkt binnen een paar minuten. Wat is de oorzaak van het agressieve gedrag van orka Tilikum?
Uit Brits onderzoek[7] uit 2008 blijkt dat olifanten in dierentuinen veel minder oud worden dan olifanten in het wild. Zo leven Afrikaanse olifanten in de dierentuin ongeveer negentien jaar, terwijl ze in het wild gemiddeld 56 jaar worden. Verder komen ziektes, kreupelheid en onvruchtbaarheid vaker voor bij olifanten in gevangenschap. Ook hebben olifanten vaker tuberculose en herpes.
Critici zeggen dat het onderzoek een verkeerd beeld geeft[8], omdat het de cijfers van dierentuinen in de afgelopen honderd jaar bekijkt. De afgelopen twintig jaar zouden de omstandigheden in de dierentuinen dusdanig verbeterd zijn dat de olifanten in dierentuinen veel ouder worden.
Olifant Mumba is op vierjarige leeftijd overleden in dierentuin Artis.
2015 was overigens wel een slecht jaar voor de olifanten in Europese dierentuinen: in dat jaar stierven er negen jonge olifanten, waaronder het jonge olifantje Mumba (4 jaar). De schatting is dat zestig tot zeventig procent van de sterfgevallen wordt veroorzaakt door herpes, een ziekte waar nog geen vaccin tegen is en waar jonge olifanten snel aan bezwijken.
De controle op Europese dierentuinen lijkt beter geregeld dan in bijvoorbeeld Amerika en Azië. Een bekend voorbeeld is Surabaya Zoo in Indonesië, ook wel de 'Zoo of Death' genoemd[9]. Het sterftecijfer in deze dierentuin ligt abnormaal hoog, de dieren leven in kleine vervuilde hokken en worden ondermaats gevoerd. De dierentuin is in 2023 nog geopend, ondanks de wereldwijde kritiek. Toch grijpt de SEAZA (South East Asian Zoo Association) niet in, en zijn de omstandigheden in andere Aziatische dierentuinen nog steeds ondermaats.
Hoe ziet de dierentuin van de toekomst eruit?
Sinds de oprichting van de eerste dierentuin is er veel veranderd in dierentuinland. Voorheen dienden dierenparken puur ter vermaak van de bezoekers en konden dieren gevoerd en soms zelfs aangeraakt worden. Tegenwoordig staan educatie en soortbehoud bovenop en wordt er meer aandacht besteed aan de leefomstandigheden van de dieren. Maar zullen dierentuinen in de toekomst nog bestaan, en in wat voor vorm dan? Volgens Jozef Keulartz, hoogleraar milieufilosofie, zijn er nog wel dierentuinen in de toekomst, maar niet precies zoals we die nu kennen[10]. De toekomstige dierentuinen zullen meer gericht zijn op bescherming, onderzoek en voorlichting. Daarnaast zullen er minder verschillende dieren te zien zijn en zitten dieren in grotere verblijven.
De tijd van grote collecties dieren in kleine kooien is voorbij. Dierenparken investeren de afgelopen jaren veel in het uitbreiden van verblijven om dieren meer de ruimte te geven om natuurlijk gedrag te vertonen, zoals graven, zwemmen of nesten bouwen. Dit betekent ook dat je in de nieuwe verblijven beter naar de dieren zal moeten zoeken, denk bijvoorbeeld aan het leeuwenverblijf in Artis dat in 2023 werd geopend waar je echt op zoek moet gaan om de leeuwen te zien[11].
Een cheeta onder narcose voor medische controles voordat zij op transport gaat.
In Costa Rica en Buenos Aires gooien ze het over een andere boeg en werd besloten om dierentuinen te sluiten. Het zou niet meer van deze tijd zijn. De Costa Rica Zoo besloot in 2013 alle publieke dierentuinen te sluiten en dieren vrij te laten in het wild of onder te brengen in opvangcentra[12]. Dit gebeurde ook in Buenos Aires in 2016 waar Zoo de Palermo werd gesloten en dieren in het wild werden vrijgelaten. Op de plaats van de dierentuin is nu een eco park aangelegd en de dieren die te zwak waren voor vrijlating worden hier verzorgd.
De kans dat in Nederland dierentuinen ook worden gesloten is erg klein. Tegenstanders pleiten daarom voor een uitsterfbeleid: als een dier sterft in de dierentuin wordt het niet vervangen[13]. Zo wordt het aantal dieren in de dierentuin steeds kleiner. Een andere optie is de dierentuin als opvangcentrum gebruiken. De bekende chimpansee-specialist Jane Goodall is daar voorstander van. Chimpansees hebben het namelijk steeds moeilijker in het wild. En hoe treurig het ook is, de dierentuin kan volgens haar weleens de meest veilige plek op aarde worden voor de dieren.
Jane Goodall bestudeert chimpansees die met uitsterven worden bedreigd. Is de dierentuin een vluchthaven voor bedreigde diersoorten?
In het kort
Het houden van exotische dieren is van alle tijden. Van farao's tot de Grieken en Romeinen. De oudste dierentuin in Europa is Tiergarten Schönbrunn in Wenen uit 1752.
In Nederland heeft de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD) criteria opgesteld waar een goede dierentuin aan moet voldoen. Maar voor tegenstanders van het houden van dieren in gevangenschap bestaat er niet zoiets als een goede dierentuin.
Dierentuinen zijn er van oudsher puur voor vermaak en ontspanning. Maar het is ook educatief; je leert er veel over dieren. Ook kunnen ze een rol spelen bij het behoud van diersoorten.
In Europese dierentuinen worden jaarlijks veel gezonde dieren afgemaakt om ongezonde dieren te voorkomen. Het doden gebeurt meestal achter de schermen.
Of dieren ongelukkig zijn valt af te lezen aan stereotiep gedrag. Herhaaldelijk en dwangmatig gedrag zonder duidelijk doel wordt als abnormaal gezien omdat het niet bij dieren in het wild voorkomt en wel bij dieren in gevangenschap.
Costa Rica besluit in 2013 alle dierentuinen te sluiten en dieren een natuurlijke habitat zoals bosreservaten te geven. In Nederlandse dierentuinen is meer ruimte voor dieren gecreëerd.
Geraadpleegde bronnen
En je weet het!
Anderen het laten weten?