Waarom kennen zo weinig Nederlanders de uitvinder van de kunstnier?
Gepubliceerd: 4-12-2018
Laatste update: 28-04-2023
Hij is een man die miljoenen levens van nierpatiënten over de hele wereld redde. Toch kent in Nederland nauwelijks iemand zijn naam. Willem Kolff, de uitvinder van de kunstnier. Wie was de vader van de kunstorganen? Wat dreef hem? En waarom zagen Nederlandse artsen niets in zijn vinding?
Redacteur: Anne Verwaaij
Programma: Andere Tijden
Timmeren of genezen?
Als kind is Willem Kolff druk in de weer met dieren en timmeren. Daarnaast struint hij graag door de natuur op zoek naar archeologische resten. School interesseert hem weinig en hij heeft last van dyslexie. Dat Kolff later een baanbrekende arts zal worden is op dat moment dus nog helemaal niet zo vanzelfsprekend. Zelf ziet hij zijn toekomst als directeur van een dierentuin.
Kolff brengt het grootste gedeelte van zijn jeugd door in Beekbergen, want daar staat het tuberculosesanatorium van zijn vader. Hij ziet regelmatig het verdriet en de wanhoop als er weer een patiënt is overleden - in de jaren 20 is er nog geen effectieve behandeling voor tuberculose. Voor Kolff is dit erg lastig, want hij kan niet tegen stervende mensen.
Toch groeit bij Kolff ook de fascinatie voor het vak van zijn vader. Na een duwtje in de rug van zijn ouders, “voor dierentuindirecteuren is er weinig werk”, besluit hij om toch geneeskunde te gaan studeren in Leiden. Zijn liefde voor timmeren en knutselen zet hij in als decorbouwer bij het studententoneel. In Leiden verlooft hij zich met de medische studente Janke Huidekoper.
Wie stimuleert Kolff om onorthodox te denken?
Samen met Janke verhuist Kolff in 1938 naar Groningen, daar kan hij aan de slag als assistent van de Joodse internist Leonard Polak Daniëls. De functie is onbetaald, maar het familiekapitaal van Janke zorgt ervoor dat Kolff deze kans toch kan grijpen. Polak Daniëls stimuleert hem om te zoeken naar onorthodoxe oplossingen voor medische vraagstukken. Als Kolff’s eerste patiënt overlijdt aan nierfalen en hij een machine wil bouwen om toekomstige nierpatiënten te redden, steunt Polak Daniëls dat plan.
Willem Kolff start zijn experimenten in Groningen. Hij wil een kunstnier bouwen die buiten het lichaam afvalstoffen uit het bloed van de patiënt haalt door middel van dialyse. Veel artsen zien dit idee als waanzin. Niet alleen wil Kolff een machine aansluiten op een mens, hij wil het bloed van een levend persoon uit het lichaam halen, de samenstelling veranderen en het vervolgens weer terugbrengen in het lichaam. Polak Daniëls stimuleert Kolff om door te zetten.
Wanneer de Duitsers in mei 1940 Nederland bezetten, is Kolff gedwongen te stoppen met experimenteren. Kort na het uitbreken van de oorlog hoort hij dat Polak Daniëls zelfmoord heeft gepleegd. De Joodse arts wilde de naziterreur niet afwachten. Dit is een grote klap voor Kolff. Als de opvolger van Polak Daniëls vervolgens ook nog een nazi-aanhanger blijkt te zijn, vertrekt Kolff uit Groningen.
Hoe bouwt Kolff een werkende kunstnier?
In Kampen vindt Kolff een nieuwe baan. Het ziekenhuis daar is hard op zoek naar een internist en ziet in de ambitieuze Kolff de ideale kandidaat. Eenmaal gevestigd in Kampen besluit Kolff dat hij hier zo snel mogelijk een werkende kunstnier wil bouwen.
Twee jaar later rolt de allereerste kunstnier de spreekkamer van Kolff binnen. Het apparaat is gemaakt met het materiaal van een neergestorte bommenwerper, T-Ford en naaimachine. Het enige dat Kolff nu nog mist, zijn patiënten om de kunstnier op te testen.
Verzetsheld
In Kampen raakt Kolff naast zijn werk als internist betrokken bij het lokale verzet. Kolff weet honderden dwangarbeiders, zowel verzetsmensen als joden, uit de handen van de Duitsers te houden. Dit door hen bijvoorbeeld verzonnen kwalen te geven en een joods jongetje te laten onderduiken in zijn huis.
Herman Broers en studente technische geneeskunde Tessa leggen uit hoe de kunstnier werkt. Bekijk meer op NPOStart.
Op wie test Kolff de kunstnier?
Kolff spreekt zijn netwerk aan om proefpersonen te vinden. Hij verzoekt andere artsen om nierpatiënten die stervende zijn naar hem door te sturen. Veel collega’s zijn terughoudend. Niet in de minste plaats, omdat Kolff zijn experimenten verborgen wil houden voor de Duitse bezetter. Uiteindelijk krijgt Kolff de kans om zijn kunstnier aan te sluiten op achttien patiënten.
Een oude Joodse man Gustav Boele ligt in de winter van 1942-1943 in het ziekenhuis in Kampen. Een tumor blokkeert zijn urinebuis, waardoor afvalstoffen zich ophopen in zijn nieren. De kunstnier kan mogelijk zijn leven redden. Maar Kolff vraagt zich ernstig af of het ethisch wel juist is om te experimenteren op een oude Joodse man, terwijl nazi’s het land bezetten.
Na overleg met zijn hoofdzuster besluit Kolff om voor het eerst de behandeling met de kunstnier te starten. Als hij niets doet, sterft Boele zeker. ’s Avonds als het rustig is in het ziekenhuis laat Kolff 1 liter bloed door de machine lopen. Kort daarna overlijdt Boele.
"Het risico was er natuurlijk wel, er waren al mensen overleden." Bekijk de hele uitzending van Andere Tijden op NPOStart.
Tijdens de experimenten die volgen, verliest de ene na de andere patiënt zijn leven tijdens of na de behandeling met de kunstnier. Biograaf Herman Broers verdedigt deze werkwijze van Kolff: “Je moet je realiseren dat deze patiënten al stervende waren”. Artsen die te horen krijgen waar Kolff mee bezig is, verwijten hem dat hij aan het “spelen” is met nieren. Ze zien enkel hoe hij het leven van gedoemde nierpatiënten op zinloze en pijnlijke wijze verlengt.
"De kunstnier was de enigste kans om haar vocht kwijt te raken." Bekijk de hele uitzending op NPOStart.
Na de Duitse capitulatie in 1945 krijgt Kolff toestemming om zijn kunstnier als laatste redmiddel aan te sluiten op de doodzieke Sofia Schafstadt. Zij zit gevangen in Kampen, omdat ze als NSB’er gecollaboreerd heeft met de Duitsers. Nadat de kunstnier meer dan tien uur lang het bloed van Sofia gewassen heeft, ontwaakt ze uit haar coma. De vrouw herstelt volledig. Het is een doorbraak voor Kolff.
De Nationaal-Socialistische Beweging is een politieke partij in Nederland die van 1931 tot 1945 heeft bestaan. Tijdens de oorlog collaboreert de NSB met de nazi’s en is als enige partij nog toegestaan in Nederland.
“‘Ik ga me van mijn man laten scheiden’, dat waren haar eerste woorden.”
Waarom krijgt de kunstnier van Kolff in Nederland geen kans?
Willem Kolff promoveert dankzij zijn uitvinding in 1946, maar Nederlandse artsen blijven zeer sceptisch naar de kunstnier kijken. Het gaat te ver buiten de gebaande paden. Eén hoogleraar noemt de behandeling met de kunstnier zelfs onwetenschappelijk geklungel dat valse hoop wekt
Door het onbegrip in Nederland probeert Kolff zijn kunstnier in het buitenland te promoten. Hierbij benut hij zijn persoonlijke connecties in Amerika. Kolf stuurt vier kunstnieren over de grens en begint aan een tournee langs ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen in de Verenigde Staten en Canada. In 1948 vindt de allereerste dialyse plaats in Amerika, met een kunstnier die Kolff heeft opgestuurd. In datzelfde jaar krijgt Kolff zijn eerste grote internationale prijs. In Nederland blijft erkenning uit.
Van kunstnieren naar kunstharten
De tournee door Noord-Amerika inspireert Kolff. Hij wil nieuwe machines bouwen die mensenlevens kunnen redden: een kunstmatige hart-longmachine en een implanteerbaar kunsthart. Zodra hij terug is in Nederland start hij met de eerste experimenten. Maar de ambities en ideeën gaan te ver voor de Nederlandse medische wereld.
Om die reden emigreert Willem Kolff in 1950 met zijn hele gezin naar de VS. Daar krijgt hij de kans om verder te werken aan de hart-longmachine én hij mag een dialysecentrum inrichten waar meerdere mensen tegelijk kunnen worden behandeld met kunstnieren.
De hart-longmachine speelt tegenwoordig een onmisbare rol bij veel hartoperaties. Het is niet Kolff, maar John Gibbon die als eerste een werkende machine bouwt.
In 1955 begint Kolff met het kunsthart. Twee jaar later opent hij in het universitaire ziekenhuis van Cleveland zijn eigen afdeling voor kunstmatige organen. Maar Kolff is niet tevreden. Zijn visie botst met de leiding van het ziekenhuis en hij vertrekt naar Salt Lake City, aan de andere kant van de VS. Ook hier krijgt Kolff zijn eigen afdeling voor kunstorganen. Al snel werken medici en technici hier onder zijn leiding samen.
Het ziekenhuis in Salt Lake City groeit dankzij Kolff uit tot een van de meest geavanceerde instellingen op het gebied van biomedische techniek en sleept miljoenen dollars per jaar binnen voor onderzoek naar kunstnieren en kunstharten. Hij stuurt zo’n zeventig mensen aan en spreekt liefkozend over zijn “kidney and heart boys”, zijn nier- en hartjongens. “Medici en technici bijeenbrengen en samen laten werken, dat was het geheim van Kolff. Nu is het heel gewoon, maar hij was de eerste ter wereld die dat deed”, vertelt een medewerker later in Kolff’s biografie De man die miljoenen levens redde.
De man die miljoenen levens redde
In het boek De man die miljoenen levens redde vertelt biograaf Herman Broers het levensverhaal van Willem Kolff. Hij sprak urenlang met Kolff zelf en interviewde zijn familie, vrienden en collega’s.
Kolff: “Ik zal zeer teleurgesteld zijn als we niet niet binnen drie jaar een kunsthart bij de mens kunnen implanteren.”
Tot halverwege de jaren 80 richt Kolff zich vooral op het kunsthart. Zijn team experimenteert met plastic apparaten die ze implanteren in kalveren. Zoon Jaap ‘Jack’ Kolff, die is opgeleid als hartchirurg, helpt zijn vader met de experimenten. Hij implanteert kunstharten in dode mensen. In 1982 vindt het eerste experiment plaats op een levende patiënt: de 61-jarige Barney Clark blijft bijna vier maanden in leven met een machine in zijn borst in plaats van een hart.
“Het voelt comfortabel. Het enige waar je aan moet wennen is het lawaai van de pomp.”
Voor welke kunstorganen legt Kolff nog meer de basis?
Het kunsthart en de kunstnier zijn Kolff’s bekendste uitvindingen, maar hij heeft ook veel betekend voor kunstarmen, kunstbenen en kunstmatig zien en horen. Daarnaast heeft hij veel tijd gestoken in het verbeteren van zijn kunstorganen. Zo bouwt hij in de jaren 60 kunstnieren van wasmachines om thuis dialyseren mogelijk te maken.
Kolff ontwerpt ook een draagbare kunstnier, die nierpatiënten hun vrijheid terug moet geven. “Eigenlijk is dit ding een nagel aan mijn doodskist. We zijn er niet in geslaagd om de fabrikanten te overtuigen dat ze dit ding in de handel moeten brengen”, vertelt Kolff gefrustreerd in 1988 aan de NOS-journalisten van het programma Markant.
Dankzij de draagbare kunstnier van Kolff kunnen Amerikaanse nierpatiënten op vakantie met ‘Dialysis in Wonderland’.
Voor Kolff houdt het experimenteren en uitvinden nooit op. Hij gaat op aandringen van zijn vrouw Janke op 86-jarige leeftijd met pensioen, maar rust vindt hij niet. Janke kan hier niet mee omgaan en vraagt een scheiding aan na een huwelijk van ruim zestig jaar. Kolff verhuist naar een verzorgingstehuis waar hij gewoon weer verder gaat met het uitvinden van kunstorganen. Samen met een medebewoner knutselt hij een prototype voor een draagbare kunstlong in elkaar.
“Op de fiets, dat is de tijd dat ideeën opkomen. Of om vier uur ’s nachts als je wakker wordt.”
Heeft Kolff een Nobelprijs gekregen?
Willem Kolff ontvangt maar liefst 127 internationale onderscheidingen, waaronder de allergrootste prijzen voor wetenschappers in Amerika en Japan: de Albert Lasker Award en de Japan Prize. Op de indrukwekkende lijst met onderscheidingen zou je ook de Nobelprijs voor de Geneeskunde verwachten.
Welke onderscheidingen heeft Kolff gekregen voor zijn werk? Meer zien? Kijk op NPOStart.
“Kolff is vier keer voor de Nobelprijs genomineerd”, vertelt biograaf Herman Broers. Maar Kolff heeft een lastig karakter, het verhaal gaat dat hij zelfs ruzie heeft gemaakt met het Nobelcomité. Daarnaast heeft Kolff ook pech. In 1986 is hij samen met Nils Alwall genomineerd voor de uitvinding van de kunstnier, maar Alwall overlijdt vlak voor de uitreiking. De Nobelprijs wordt niet uitgereikt aan overleden personen dus voor Kolff betekent dit dat hij opnieuw naast de prijs grijpt.
In 2009 overlijdt Willem Kolff op 97-jarige leeftijd, zonder ooit die prestigieuze Nobelprijs te hebben ontvangen. Toch doet het ontbreken van deze onderscheiding niets af aan de betekenis van zijn uitvindingen, die dagelijks miljoenen levens redden.
Drie uitvinders van de kunstnier
Kolff is niet de enige uitvinder van de kunstnier, maar wel de eerste die zijn primeur wereldwijd bekendmaakt. Zonder zich bewust te zijn van elkaars experimenten proberen in de jaren 40 nog twee andere wetenschappers een kunstnier te bouwen: de Canadese Gordon Murray en de Zweedse Nils Alwall.
In het kort
De Joodse arts Polak Daniëls neemt Kolff na zijn studie als arts in dienst als assistent. Hij stimuleert Kolff om onorthodoxe oplossingen te zoeken voor medische vraagstukken en steunt het experimenteren met een kunstnier.
Kolff werkt tijdens de Tweede Wereldoorlog in het ziekenhuis van Kampen en bouwt daar zijn eerste kunstnier van een neergestorte bommenwerper, T-ford en naaimachine.
Kolff verzoekt andere artsen om stervende nierpatiënten naar hem toe te sturen. Hij test zijn kunstnier op zeventien patiënten, van wie vijftien overlijden tijdens of na de behandeling. De zeventiende patiënt is de enige die herstelt dankzij de kunstnier.
Kolff verruilt Nederland voor de Verenigde Staten en experimenteert ook met een hart-longmachine en kunstharten. In 1982 slaagt zijn team erin om een patiënt bijna vier maanden in leven te houden met een kunsthart.
Het kunsthart en de kunstnier zijn Kolff’s bekendste uitvindingen, maar hij heeft ook veel betekend voor kunstarmen, kunstbenen, kunstlongen, kunstmatig zien en horen.
Afgezien van vier nominaties voor de Nobelprijs, staan er maar liefst 127 internationale onderscheidingen op zijn naam (waaronder de prestigieuze Lasker Award en de Japan Prize).
