Waar zouden wij zijn zonder superhelden?
Gepubliceerd: 8-6-2018
Laatste update: 27-12-2021
Iedereen heeft er zijn jeugd wel eens over gedagdroomd of wilde het worden: een superheld. Superhelden zijn vandaag de dag niet meer weg te denken. Ongekend populair zijn deze wezens, figuren en personages in fictieve verhalen, zowel in stripboeken als op het witte doek. Maar wat zijn (super)helden eigenlijk? Waar komen ze vandaan? En wat betekenen ze voor onze samenleving?
Wanneer is de (super)held geboren?
Het bestaan van helden is even oud als de traditie om verhalen aan elkaar door te geven. In veel geschiedkundige vertellingen, uit allerlei culturen, komen wezens voor met bovennatuurlijke krachten, bekendstaand om hun heldendaden. Beowulf, bijvoorbeeld, die het monster Grendel en diens moeder versloeg - een verhaal uit de Engelse cultuur. Het paard van Troje is er ook een, bedacht door de krijger Odysseus in de Griekse tijd. Of, uit de Noorse mythologie, Odin die zijn eigen oog offert om te mogen drinken uit de put der wijsheid.
Een van oudste literaire verhalen is het epos over Gilgamesj. Deze koning regeert rond 2620 v.Chr. over Uruk, destijds een van de grootste steden van Mesopotamië. Het kleitablet waarop het verhaal aangetroffen is, is volgens deskundigen zo'n 500 jaar jonger. De hoofdrol is dus voor Gilgamesj, een derde mens en twee derde god. Hij is de grootste koning op aarde, maar wordt door zijn volk als te hardvochtig ervaren. In een zoektocht naar onsterfelijkheid neemt hij het op tegen allerlei andere goden en demonische wezens.
De eerst ontdekte superheld was koning Gilgamesj uit de stad Uruk in Mesopotamië. Volgens het verhaal leefde hij rond 2620 v.Chr en was 'een derde mens' en 'twee derde god'.
Enkele beschavingen later kwamen de epen van de Grieken en de Romeinen tot stand. Veel geschiedschrijvers, dichters en filosofen introduceren allerlei mythische figuren in hun verhalen. Een van de beroemdste verhalen uit de Griekse oudheid is wellicht de Ilias, geschreven door de dichter Homerus. Hierin komt de held Achilles voor, een naam die gelijk de associatie met achilleshiel oproept. Achilles is zo goed als onverslaanbaar, maar komt tragisch aan zijn einde door een pijl die zijn achillespees treft. Ook de Odyssee van Homerus is nog altijd zeer bekend.
Hoe werden superhelden groot?
De helden van toen zijn getransformeerd tot de superhelden van nu. In de filmwereld, de popcultuur - je ziet ze overal. Wanneer dit begonnen is? Rond 1900 zijn toneelstukken als de Rode Pimpernel immens populair. De gemaskerde held, met een geheime identiteit en kenmerkende kledij, duikt in dit stuk het eerst op. Niet veel later verschijnen soortgelijke helden, zoals Zorro in 1919. Tot aan de jaren 30 zijn het veelal gemaskerde helden zonder superkrachten. Daarna verschijnen de eerste superhelden die deze wel hebben, zoals Superman in 1938. Hij wordt zo populair dat een nieuw vorm van stripverhalen ontstaat; het superheldengenre.
We zijn vooral bekend met de Amerikaanse superhelden van Marvel en DC Comics. Captain America, Batman, Superman, Iron Man - films met hun personages overspoelen onze markt en zijn populair. Hoewel de meest bekende superhelden 'Amerikaans' zijn, zijn er meer. Ook Japan kent er velen in anime, manga’s en tokusatsu’s. De helden moeten meestal omgaan met persoonlijke en serieuze problemen, maar er zijn ook satirische versies die het allemaal wat minder serieus nemen. One Punch Man (2015) vertelt het verhaal van de superheld Saitama, die zo onmenselijk sterk is dat hij maar een probleem heeft: hij slaat al zijn vijanden met slechts één vuistslag neer, waardoor de lol van superheld zijn er snel vanaf is.
Handelsmerk
Iedereen kent het woord superheld, maar gek genoeg mag niet iedereen het op commerciële wijze gebruiken. Marvel en DC Comics hebben Super Hero en Super Heroes in 1979 namelijk als handelsmerken weten te registreren. Normaal kan dit niet met een omschrijvend woord, maar Marvel en DC is het gelukt door aan te tonen dat het woord vrijwel altijd met een Marvel- of DC-personage geassocieerd wordt. Het monopolie van de bedrijven heeft al voor veel rechtszaken gezorgd.
Voor de held van de anime One Punch Man is geen uitdaging te groot. De enige uitdaging voor Saitama blijkt het vinden van een waardige tegenstander. Al zijn vijanden worden met één klap verslagen.
Aan welke kenmerken moet een held voldoen?
Het woord held of superheld is niet zo eenvoudig te definiëren. Het is een subjectieve term. Wanneer mag je iemand een held noemen? Een Malinese man beklimt mei 2018 in Parijs een flatgebouw om een peuter te redden die aan een balkonrand bungelt en dreigt te vallen. Deze actie bezorgt hem de bijnaam ‘Spiderman’ en hij wordt door president Macron uitgenodigd in het presidentiële paleis. Daarnaast levert zijn heldhaftige daad hem een medaille en een baan bij de vrijwillige brandweer op. Macron biedt hem ook nog de Franse nationaliteit aan.
Mamoudou Gassama: de 'Spiderman' uit Mali
De Franse president Macron nodigde de heldhaftige 'Spiderman' Mamoudou Gassama uit in zijn paleis. Zijn reddingsactie leverde de Malinese immigrant de Franse nationaliteit, een baan en een medaille op.
Iemand als Gassama zien we zonder twijfel als held. Is je eigen leven in gevaar brengen dan een vereiste om een held te zijn? Wikipedia omschrijft de term 'held' als volgt:
Een held of heldin is een bestaand, fictief of historisch persoon die, wanneer geconfronteerd met gevaar en rampspoed of vanuit een zwakke positie, moed en de bereidheid tot zelfopoffering betoont voor een grotere zaak.
Wikipedia
De term held is nogal breed te interpreteren. De kenmerken waaraan een superheld moet voldoen staan dan ook vaak ter discussie op fora. Ondanks de vele verschillende kenmerken en diverse kostuums van de superhelden, lijken de helden meer op elkaar dan je zou denken. De Amerikaan Joseph Campbell heeft onderzoek gedaan naar de helden die in de mythologie voorkomen. Zijn conclusie is verrassend. Volgens Campbell is het avontuur van de helden vrijwel altijd hetzelfde opgebouwd. In 1949 publiceert hij het boek 'A Hero with a Thousand Faces' waarin zijn theorie wordt omschreven. Dit maakt hem in een klap beroemd. De invloed van zijn boek zie je tegenwoordig veel terug in films zoals Star Wars van George Lucas.
Wat hebben de helden in verhalen met elkaar in gemeen? TedEd vertelt over de theorie van Joseph Campbell en de zogeheten 'reis van de held'.
Wat betekenen superhelden voor onze huidige samenleving?
Superhelden lijken veel op elkaar volgens Campbell. Deze formule wordt de jaren heen aangepast en toegepast op nieuwe verhalen. Maar wat maakt superhelden nog meer interessant? Is er nog een ander kenmerk dat de superhelden van tegenwoordig populair maakt? Identificatie is onderdeel van de succesformule. Lezers en kijkers willen zich kunnen herkennen in het personage. Als je jezelf er niet op een of andere manier in herkent, blijft de held te afstandelijk en spreekt minder snel aan. Diversiteit speelt daarbij steeds meer een rol in de superheldenindustrie en dat is met name terug te zien op het witte doek.
Een goed voorbeeld hiervan is de film Black Panther, begin 2018 in de bioscoop te zien. Hoofdpersoon T’Challa wordt de nieuwe koning van het fictieve Afrikaanse land Wakanda nadat zijn vader op tragische wijze omgekomen is. Met een kogelvrij kostuum in de vorm van een panter – vandaar de naam Black Panther – moet hij zijn land en troon tegen gevaren beschermen. Voor de filmindustrie was deze film revolutionair. De gehele cast bestaat namelijk vrijwel alleen uit zwarte acteurs - trendsettend in het genre. Ook donkere kinderen in Nederland tonen zich enthousiast over Black Panther en geven aan een superheld te hebben waarin zij zich herkennen.
Vrijwel alle acteurs en cast van Black Panther zijn allemaal donker. In Hollywood wordt er steeds meer aandacht gegeven aan diversiteit.
Ook concurrent DC Comics komt in juni 2017 op positieve wijze in het nieuws. Met Wonder Woman wordt een nieuw record gezet. Er is namelijk nooit eerder zoveel geld opgebracht in het eerste weekend met een film die door een vrouw geregisseerd is. Doorgaans zijn superheldenfilms geregisseerd door mannen. Een vrouwelijke hoofdrol is daarnaast ook een uitzondering binnenin het genre. Maar liefst 200 miljoen euro brengt de kaskraker in het laatje. Actrice Gal Gadot speelt de rol van Wonder Woman. Zij leidt een geïsoleerd leven met haar volk totdat een piloot op het eiland aanspoelt. Hij vertelt over de gruwelijkheden van de Eerste Wereldoorlog die zich in Europa afspelen. Prinses Diana - Wonder Woman - aarzelt geen moment en verlaat haar thuis om de oorlog te beëindigen.
Nog nooit had een film met een vrouw in de hoofdrol zoveel geld opgebracht. Daarnaast is een vrouwelijke superheld in de hoofdrol vrij uniek binnen het genre.
Beide bedrijven blijven zich richten op het aantrekken van meer verschillende doelgroepen. Zo heeft Marvel aangekondigd zijn eerste islamitische superheldin te verfilmen: Khamala Khan ofwel Ms. Marvel. Ze debuteert in 2013 in de stripserie Captain Marvel, gevolgd door een eigen serie in 2014. Het grote succes ervan leidt nu dus tot een film. Khamala Khan is een Pakistaanse-Amerikaanse tiener, die in New Jersey opgroeit. Wanneer ze beseft dat ze van gedaante kan veranderen, kruipt ze in de huid van de fictieve superheld – en haar idool – Carol Danvers en wordt Ms. Marvel. Naast deze islamitische heldin is Marvel - het bedrijf - ook druk met het introduceren van Aziatische superhelden. Op naar een toekomst waarin elke fan zich door een superheld vertegenwoordigd kan voelen.
In het kort:
Superhelden bestaan al zolang mensen verhalen onderling aan elkaar doorgeven. De eerst ontdekte superheld ter wereld is Gilgamesj uit Mesopotamië.
Toneelstukken maken gemaskerde helden populair rond het begin van de 20e eeuw. In de jaren '30 verschijnen de eerste helden met superkrachten zoals Superman. De superheld wordt geboren.
Iedereen kan een aantal kenmerken van een superheld hebben. Een actie ondernemen met gevaar voor eigen leven is het meest kenmerkende voor een (super)held.
Superhelden bieden een podium om belangrijke maatschappelijke problemen aan te kaarten. Identificatie speelt een uiterst belangrijke rol bij superhelden en het publiek.