Argentinië 1978: had Oranje dit WK beter kunnen overslaan?
Gepubliceerd: 29-5-2018
Laatste update: 03-07-2023
Die bal op de paal van Rensenbrink, het is een nationaal trauma. Zelfs als je te jong bent om je het WK voetbal van 1978 bewust te herinneren, kan die finale op je netvlies staan. Terwijl Nederland verliest, voltrekt zich in gastland Argentinië een enorm menselijk drama. Had het Nederlands elftal dit WK beter kunnen overslaan?
Redacteur: Anne Verwaaij
Programma: Andere Tijden
Wat is er aan de hand in Argentinië?
Het Zuid-Amerikaanse land krijgt al in 1966 het wereldkampioenschap voetbal van ’78 toegekend. Maar naarmate het WK dichterbij komt, rijst de vraag of het wel kan doorgaan in een land met zoveel maatschappelijke en politieke rampspoed.
Halverwege de jaren zeventig tekent zich een diepe kloof af tussen arm en rijk in Argentinië. Gewelddadige confrontaties tussen terroristische bendes zijn aan de orde van de dag. Bovendien ligt de economie plat door het wanbeleid van de hysterische presidente Isabel Péron.
Isabel is de weduwe van de geliefde, maar polariserende president Juan Péron.
Vanwege de toestand werpen Nederland en België zich in 1974 al op als vervangend gastland, maar zo ver komt het niet. Het Argentijnse leger pleegt in 1976 een staatsgreep en schuift Isabel Péron aan de kant. De militairen vervangen haar linkse regering door een strikt dictatoriaal regime onder leiding van luitenant-generaal Jorge Videla.
Deze junta slaagt erin om het organiserend comité van het WK gerust te stellen. Videla wil het eindtoernooi heel graag behouden, want het is voor hem een uitgelezen kans om in een positief daglicht te komen bij de Argentijnen. Voetbal is een passie die een groot deel van de bevolking deelt: Argentijnse voetbalstadions zijn ware tempels en de Argentijnen beleven de wedstrijden met hart en ziel. Voetbal is als een religie.
De Vuile Oorlog
Tegelijkertijd met dit charmeoffensief ontketent Videla een oorlog tegen zijn eigen bevolking. De junta wil alle vijanden van de staat ombrengen en start met het grootschalig oppakken, martelen en vermoorden van duizenden Argentijnen.
Zelf noemt de junta dit de ‘Vuile Oorlog’. Mensenrechtenorganisaties en buitenlandse pers nemen de term al snel over om hun afgrijzen te uiten over de misdadige praktijken in Argentinië. Geruchten verspreiden zich over martelpraktijken in concentratiekampen en zogenaamde dodenvluchten.
Bloed aan de paal
Twee jonge Nederlandse cabaretiers zien het in 1978 als hun persoonlijke missie om het aankomende WK in Argentinië te boycotten: Bram Vermeulen en Freek de Jonge. Samen vormen ze de het cabaretduo ‘Neerlands Hoop in Bange Dagen’.
Voetballen in een dictatoriaal land dat bekend staat als een martelkamer en waar dagelijks mensen spoorloos verdwijnen, dat kan niet, vinden Bram en Freek. Ze willen voorkomen dat de “Adolf Hitler van Zuid-Amerika” met het voetbalfeest in een positief daglicht komt te staan.
Freek vertelt in Andere Tijden: “Het doel was niet dat het WK niet zou doorgaan, maar dat die junta daar zou verdwijnen en dat de wereldgemeenschap zou zeggen: ‘luister dat kan helemaal niet, dat moet anders.’” Vanaf januari 1978 gaan hij en Bram de theaters in met Bloed aan de paal. Op het toneel ontketenen de twee cabaretiers, gehuld in voetbalkleding, een felle discussie.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Voetbal en politiek
Naast de circa 25 voorstellingen van Bloed aan de paal, in vier maanden tijd, zoeken Bram en Freek de publiciteit met interviews, persconferenties, opiniestukken en een handtekeningenactie. Ze proberen het kabinet en de KNVB te bewegen tot actie.
Maar de bestuurders wijzen ontwijkend naar elkaar. De politici vinden dat alleen de voetbalbond kan besluiten om niet te gaan. Andersom wil de KNVB sport niet mengen met politiek en daarom schuift de bond het besluit terug naar de regeringsleiders.
Het voetbalblad Voetbal International ageert wél duidelijk tegen de WK-deelname. VI spreekt zich uit voor de boycot en maken daar zelfs reclame voor. Tegelijkertijd blijkt uit hun eigen rubriek ‘Raak of mis’ dat veel voetballiefhebbers zich enorm ergeren aan de boycotactie: “Zou Moskou in 1980 dan ook geboycot moeten worden? Waar kunnen we dan nog wel sporten? Bram en Freek zijn te laat met hun actie begonnen! Is een economische boycot niet veel effectiever?”
Waarom Oranje toch gaat
Het Nederlands elftal speelt in 1974 voor het eerst in maar liefst 38 jaar weer mee op het WK voetbal. Het team van aanvoerder Johan Cruijff grijpt net naast de trofee door in de finale met 2-1 van West-Duitsland te verliezen. Twee jaar later volgt een afgang op het EK. Bij het elftal en voetbalminnend Nederland is het verlangen naar een revanche op het WK in Argentinië groot.
De KNVB ziet zich door alle commotie wel genoodzaakt om de politiek en de FIFA officieel om advies te vragen. Afgezien van wat kritiek van de linkse partijen staat de Tweede Kamer bijna unaniem achter het besluit om gewoon te gaan. De FIFA ziet helemaal geen problemen: de organisatie wil nadrukkelijk sport heel ver weg houden van politiek.
Dat maakt dat op 26 mei 1978 het Nederlands elftal op het vliegtuig stapt naar Argentinië. In de vertrekhal van Schiphol protesteren Freek en Bram nog met een schare aanhangers, maar de voetballers vertrekken via de achterdeur. De boycot is mislukt.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
Niet alle spelers gaan
Aan boord van het vliegtuig naar Argentinië ontbreekt een aantal vedettes. Johan Cruijff ligt al tijdens de kwalificatiewedstrijden overhoop met de KNVB. Tijdens een herfstachtige wedstrijd op 26 oktober 1977 plaatst het Nederlands elftal zich voor het WK en speelt Cruijff, zo zal later blijken, zijn laatste wedstrijd voor Oranje. In 1978 verklaart hij dat het om een ‘privésituatie’ gaat, pas jaren later vertelt de vedette dat zijn gezin bedreigingen heeft ontvangen.
Willem van Hanegem haakt op het laatste moment ook af. Geestelijk en lichamelijk kan ‘De Kromme’ het WK niet opbrengen. Naast deze grote namen, blijven ook nog enkele spelers thuis vanwege blessures en de verwachting dat ze “toch niet mogen spelen”.
Oeki Hoekema is de enige voetballer die principieel weigert om naar Argentinië te gaan: “Ik las dat Freek met Bloed aan de paal die actie was gestart en toen heb ik gelijk gezegd: ‘Daar meld ik me voor aan’, omdat ik gewoon vond dat het helemaal niet kon.” In Andere Tijden vertelt hij geëmotioneerd dat juist híj zich moest verantwoorden over zijn keuze om niet te gaan.
De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.
De gruwel van het gastland
Zonder de unieke aanvoerder Johan Cruijff en de ervaren middenvelder Willem van Hanegem komt het Nederlands elftal moeizaam op gang in Argentinië. De KNVB maakt zich zorgen over het verzwakte team dat worstelt met ruzies, conflicten én financiële problemen door ontevreden sponsors. De druk is groot. Als het team de tweede ronde van het WK niet haalt, betekent dat een verlies van 500.000 tot 1 miljoen gulden.
Als ook nog een aantal spelers snel uitvalt door blessures is bondscoach Ernst Happel gedwongen om zijn jongste speler in de selectie in te zetten: verdediger Ernie Brandts. Samen met middenvelder Arie Haan maakt hij opzienbarende doelpunten.
"En nu moet de buit binnen zijn!"
Ruud Krol
Tussen de wedstrijden door komen de voetballers onvermijdelijk in aanraking met de protesten en problematiek in Argentinië. De nieuwe aanvoerder Ruud Krol is erg onder de indruk van de situatie in het land en weigert al op voorhand openlijk de trofee uit handen van Videla aan te nemen, mocht Nederland de finale winnen.
Dat de Argentijnse media ondertussen alles op alles zet om de junta in een positief daglicht te stellen, blijkt uit de manier waarop ze over Krol berichten. Het klassieke Argentijnse sportmagazine El Gráfico publiceert een brief van Ruud Krol aan zijn dochter waarin hij vertelt hoe geweldig en vredig Argentinië is. Deze brief heeft Krol nooit geschreven.
Dwaze moeders
Verdediger Wim Rijsbergen raakt tijdens het toernooi geblesseerd en besluit een van de protesten op het Plaza de Mayo bij te wonen. Met een leenfiets bezoekt hij het beroemde plein in de hoofdstad Buenos Aires en staat hij oog in oog met de Dwaze Moeders.
Deze vrouwen met hun witte hoofddoekjes protesteren voor de desaparecidos, hun verdwenen kinderen. In het kielzog van de voetballers bezoeken journalisten van de VARA eveneens de Dwaze Moeders. Zij zijn de eerste journalisten die het schrijnende verhaal wereldwijd onder de aandacht brengen.
"Mijn zoon is nu al 15 maanden weg. Jullie zijn onze laatste hoop."
Kon het Nederlands elftal wel winnen van Argentinië?
Politiek en voetbal raken dus tijdens dit WK nauw verstrengeld. Argentinië wint de halve finale op dubieuze wijze van Peru. Bij de spelers van Oranje reist voorafgaand aan de finale de vraag of ze het WK wel kunnen winnen van Argentinië. Voor Videla is er alles aan gelegen dat Argentinië de wereldcup wint. En dat gebeurt. Oranje bezwijkt in de verlenging.
Argentinië is kampioen.
De voetballers Arie Haan en Ernie Brandts keren veertig jaar na het WK in Andere Tijden Sport terug naar Argentinië met de vraag: zelfs al had Rob Rensenbrink gescoord, hadden we de finale überhaupt wel kunnen winnen?
Tijdens hun gesprekken met oud-spelers van het Argentijnse team raken Haan en Brandts ervan overtuigd dat het voetbal “zuiver” is geweest tijdens de WK-finale, ondanks de politieke situatie in het gastland. Brandts: “Het heeft wel invloed gehad, maar ik heb niet het idee dat we daardoor de finale hebben verloren. Uiteindelijk hadden we kunnen winnen, maar dat is niet gebeurd.”
Voor altijd vermist
Op slechts 700 meter van het stadion waar Nederland de finale verliest, houdt het Argentijnse leger tijdens het WK honderden mensen gevangen. Deze ‘vijanden van de staat’ horen vanuit de beruchte ESMA-gevangenis het gejuich uit het stadion, terwijl ze wachten op martelingen en vaak de dood.
"Tijdens de dictatuur zijn hier in totaal 5000 mensen gevangengehouden en gemarteld. Slechts 100 hebben het kunnen navertellen."
In totaal is de junta verantwoordelijk voor de verdwijning van zo’n 30.000 mensen in Argentinië tussen 1976 en 1983. Na het uiteenvallen van de militaire dictatuur in 1983 worden Videla en andere kopstukken van de junta in eerste instantie veroordeeld, maar ze krijgen amnestie in 1989.
“Als ik toen wist wat ik nu weet, dat er echt mensen werden vermoord, dan was ik niet gegaan.”
Pas in 2005 verklaart Argentinië onder internationale druk deze vrijbrief ongrondwettelijk. De oorlogsmisdadigers verschijnen opnieuw voor de rechtbank, die onder anderen Videla veroordeelt tot een levenslange gevangenisstraf.
Voor de Dwaze Moeders blijft de Vuile Oorlog een open wond. Nog altijd lopen ze iedere donderdag hun protestronde op het Plaza de Mayo, voor hun kinderen die voor altijd vermist zijn.
Brandts en Haan bezoeken veertig jaar na het WK ook deze plek. Het bezoek raakt hen. Brandts: “Als ik toen wist wat ik nu weet, dat er echt mensen werden vermoord, dan was ik niet gegaan.”
"Namens onze 30.000 kinderen, ontzettend bedankt."
In het kort
Dictator Jorge Videla ontketent na de staatsgreep in 1976 de ‘Vuile Oorlog’ tegen zijn bevolking: politieke vijanden worden opgepakt, gemarteld en vermoord.
Met hun show Bloed aan de paal pleiten cabaretiers Freek de Jonge en Bram Vermeulen in 1978 voor een boycot van het WK in Argentinië.
De regering, KNVB en FIFA staan achter dit besluit. Zowel het Nederlands elftal als voetbalminnend Nederland wil graag een revanche voor het WK ’74 en EK ’76.
Tussen de wedstrijden door komen de voetballers in aanraking met de protesten en problematiek in Argentinië, waaronder het protest van de Dwaze Moeders.
De plaatsing van Argentinië voor de finale is dubieus, maar oud-spelers Brandts en Haan zijn ervan overtuigd dat het voetbal “zuiver” is tijdens de finale.
De militaire dictatuur in Argentinië is verantwoordelijk voor de verdwijning van circa 30.000 mensen tussen 1976 en 1983.
