Waarom fietsen we in Nederland zo veel?

Ongeveer 200 jaar geleden bouwt Karls von Drais de eerste loopfiets. De trapperloze tweewieler heeft een houten balk als zitvlak. Andere uitvinders nemen het concept al snel over. Dennis Johnson uit Londen maakt een versie met bestuurbaar voorwiel, waardoor de fiets mobieler wordt. De zogenoemde ‘vélocipède’ verspreidt zich rap over West-Europa en Noord-Amerika. Voor korte tijd ben je hip als je er een hebt, maar de populariteit van het nieuwe apparaat neemt snel weer af. Het hoge aantal botsingen met voetgangers leidt in sommige steden zelfs tot een verbod.

De eerste fiets met trappers verschijnt rond 1860 en wordt gemaakt door Ernest Michaux. Omdat men zich steeds sneller wil voortbewegen, maakt Michaux het voorwiel groter. Met elke omwenteling van de trappers leg je zo meer afstand af, waardoor hogere snelheden mogelijk zijn. Eerst maakt men de fiets van hout, maar later van ijzer. Vooral rijke burgers rijden op deze eerste trapfietsen. Hoewel het apparaat een groot succes is, kleven er ook een paar nadelen aan. Zo weegt het metalen frame maar liefst 50 kilo. Rijden op de fiets is daardoor geen pretje: door de harde wielen voel je elke hobbel in de weg. De fiets krijgt dan ook de bijnaam ‘boneshaker’. 

Rond 1870 is er vraag naar snellere fietsen, waardoor fabrikanten met steeds grotere voorwielen komen. Hoewel de fiets hard gaat, is hij allesbehalve praktisch. Door het hoge zadel is hulp van anderen of een krukje nodig bij het opstappen. Voor vrouwen, voor wie het in die tijd ongepast is om een broek te dragen, is het vervoersmiddel onbruikbaar. Het apparaat is moeilijk te besturen en er komen regelmatig valpartijen voor.

In 1890 verschijnt er een veiliger alternatief voor de fiets met het grote voorwiel: de zogenoemde safety bicycle, waarbij beide wielen even groot zijn. Het ontwerp vormt de basis voor de fiets zoals we die vandaag de dag kennen. Het rijwiel heeft voor het eerst pedalen op een trapas die het achterwiel aandrijven met een ketting.

De safety bicycle is de eerste fiets waar vrouwen met hun lange, zware rokken en jurken op kunnen rijden. “De fiets heeft meer betekend voor de emancipatie van de vrouw dan al het andere op de wereld”, zegt de Amerikaanse feminist Susan B. Anthony in 1900. Ze noemt het rijwiel de freedom machine.

Aan het eind van de negentiende eeuw ontketenen fietsende vrouwen een ware revolutie. Rijke dames worden in die tijd geacht netjes, zwak en afhankelijk te zijn. Lagen met zware rokken, onderkleding en hoge hakken maken het bewegen moeilijk. De welgestelde vrouwen komen weinig buiten; ze werken en studeren niet. Maar tegen het eind van negentiende eeuw komen steeds meer vrouwen in opstand. De opkomst van de fiets, die zich tegelijkertijd voltrekt, maakt deze beweging zichtbaar. Vrouwen gaan en staan waar ze willen, zonder dat ze daar hulp bij nodig hebben.

Dat gaat allemaal niet zonder slag of stoot. “Het verschrikkelijkste dat ik ooit heb gezien, is een vrouw op de fiets”, schrijft iemand in Sunday Herald in 1891. Anderen zijn positiever: “De fietsende vrouw rijdt naar de vrijheid, naar meer gelijkheid en naar een nieuwe kijk op kleding”, bericht The Columbian indertijd. Samen met de fietsende vrouw ontstaat ook een vraag naar praktische kledij. Vanaf dat moment gaan vrouwen ook wijde broeken (bloomers) dragen, wat in eerste instantie tot veel controverse leidt.

Van alle landen in de wereld gebruiken de Nederlanders de fiets het vaakst als dagelijks transportmiddel. Dat we in ons land zo veel fietsen, komt door een samenloop van omstandigheden, stelt Gertjan Hulster, socioloog en maker van de documentaire Why we cycle. In de jaren 50 maakt de tweewieler in veel landen plaats voor de auto. Dit zorgt voor veel ongelukken: drieduizend verkeersdoden in Nederland in 1971, waaronder ruim vierhonderd kinderen. 

We fietsen dus dagelijks: naar school, naar ons werk, of gewoon voor ons plezier. Maar hoe doen we dat eigenlijk? Hoe werkt fietsen in het brein? Stel je voor: je zit op de fiets en wilt rechtsaf slaan. Je scant de omgeving voor andere weggebruikers en schat de afstand tot de afslag. Met je trappers en remmen bereik je precies de goede snelheid om de bocht te nemen. Je evenwichtsorgaan helpt ervoor te zorgen dat de fiets niet te schuin komt te staan. Door je gewicht te verplaatsen, voer je de kleinste correcties uit. Met je handen draai je het stuur en uiteindelijk glijd je ogenschijnlijk moeiteloos de bocht door. Als je het zo bekijkt, lijkt fietsen een complexe taak, maar in werkelijkheid denken we er nauwelijks over na. Hoe kan dat? 

Bij het leren van bijvoorbeeld fietsen, jongleren of autorijden maak je gebruik van muscle memory; een proces in je brein dat lichamelijke handelingen automatiseert. Denk maar eens terug aan de tijd dat je rijles had. Tegelijkertijd opletten, schakelen en sturen is in het begin moeilijk, maar later denk je er nauwelijks over na.

Wetenschappers denken dat ons geheugen uit verschillende delen bestaat. We hebben een deel dat feiten opslaat – zoals dat Amsterdam onze hoofdstad is –, maar dat slaat niet op waar we die geleerd hebben. Dit komt doordat het geheugen voor feiten (declarative memory) een ander systeem is dan het geheugen voor levensgebeurtenissen (episodic memory). De delen van de hersenen waar je handelingen zoals fietsen in opslaat, vormen ook zo’n afzonderlijk systeem. Dat je kunt fietsen betekent niet per se dat je ook kunt uitleggen hoe je dat precies doet. 

Verschillende stukjes van je hersenen zijn verantwoordelijk voor het fietsen: de motorische schors, het basale ganglia en het cerebellum. Samen zijn deze hersendelen verantwoordelijk voor coördinatie, beweging, balans en nog veel meer. Tijdens het leren maken je hersenen nieuwe en duurzame verbindingen aan tussen de verschillende delen van je brein.

Vraag het een willekeurige Nederlander en je krijgt gegarandeerd te horen dat je fietsen niet kunt verleren. Maar is dat echt zo? De Amerikaan Destin Sandlin van YouTube-kanaal Smarter Every Day laat in 2015 zien dat het tot op zekere hoogte mogelijk is. Destin gebruikt een speciale fiets waarbij links en rechts zijn verwisseld. Draai je het stuur naar rechts, dan gaat het voorwiel naar links. Rijden op zo’n fiets lijkt misschien makkelijk, maar in de praktijk valt dat vies tegen. Iedereen die op de aangepaste tweewieler probeert te rijden, komt niet verder dan een paar meter. Zijn we allemaal zulke slechte fietsers, of is er misschien iets anders aan de hand?

Fietsen verloopt volledig geautomatiseerd in onze hersenen en dat is precies wat er hier fout gaat. Als de verbindingen in onze hersenen eenmaal zijn aangelegd, zijn ze moeilijk te veranderen. Fietsen lijkt dus inderdaad lastig te verleren.