Big Brother is watching you: de opkomst van reality-tv

Amusement is in de jaren zeventig en tachtig de grote trekker van de televisie. En dan vooral de familieshows, met spelprogramma’s waarin gewone Nederlandse koppels tegen elkaar strijden. Maar ook talentenjachten leveren de omroepen hoge kijkcijfers op. De Soundmixshow van Henny Huisman start in 1985 en is razend populair. Vanaf 1988 kunnen kijkers voor het eerst hun stem uitbrengen op hun favoriet. Tijdens de finale is het telefoonnet urenlang overbelast door de velen telefoontjes aan de KRO.

De verschillende omroepverenigingen proberen elkaar tijdens de jaren zeventig en tachtig te overtreffen met nieuwe realityshows. Zes of zeven miljoen kijkers voor zo’n show is geen uitzondering. De programma’s worden steeds grootser en uitbundiger, en het kunstje kijken de programmamakers af van Amerikaanse televisie. Zo stuurt de AVRO programmamaker Fred Oster naar Amerika om daar inspiratie op te doen: “Daar heb ik een week televisie gekeken en overal polaroids van gemaakt. Alles bij elkaar gejat”.

Het is een diverse groep en de KRO hoopt dat dit mooie televisie oplevert. “Heel spannend, niet alleen voor de jongeren zelf maar ook voor de makers. Niemand weet waar hij of zij aan toe is”, vertelt programmamaker Erik Latour voorafgaand aan het project in een interview aan De Volkskrant. 

De cameramannen zijn 24 uur per dag beschikbaar en komen regelmatig plotseling langs. In het begin schieten de cameramannen zo’n zeven uur materiaal voor de wekelijkse uitzending van een kwartier. De eerste paar maanden levert het programma hoge kijkcijfers op, maar het gewone leven is al snel een beetje saai. De cameramannen draaien dan ook steeds minder materiaal.

Er zit geen spelelement in het televisieprogramma en grote confrontaties of smeuïge scenes blijven uit. Het blijft bij onderlinge akkefietjes en stiekem roken. De vuile was komt niet echt op straat te liggen. Bedenker Latour zegt na afloop tegen Trouw: “Ze leerden met de camera omgaan. Aanvankelijk flapten ze er van alles uit, maar al gauw lieten ze zelden meer het achterste van hun tong zien. Het medium televisie leent zich toch niet zo voor de diepste zielenroerselen als een dagboek.”

The Real World
Met Nummer 28 komt de realitysoap op: de combinatie van reality-tv en een soap. Het programma heeft het format van een soap door de verschillende verhaallijnen en nadruk op sentiment, maar volgt in plaats van de levens van acteurs, de levens van normale mensen.

Een paar maanden nadat de bewoners van Nummer 28 het pand verlaten, komt de Amerikaanse zender MTV met een vergelijkbaar programma: The Real World. Het programma volgt de levens van vier jongens en drie meisjes in een flat in Manhattan. De programmamakers van Nummer 28 beweren dat het concept voor The Real World van hen komt, maar juridisch kunnen ze dit niet hard maken.

Het aantal programma’s binnen het genre reality-tv neemt in de jaren negentig flink toe. In 1996 uit minister Dijkstal zijn zorgen over het genre dat in die jaren nog voornamelijk bestaat uit programma’s met ongelukken en rampen. 

Nooit eerder heeft een programma een groep in een afgesloten ruimte continu gevolgd. Waar bij Nummer 28 de cameramannen af en toe op komen nemen, zijn de kandidaten van Big Brother altijd en overal te bekijken. Naast de dagelijkse uitzending op televisie bij Veronica zijn de bewoners namelijk ook onafgebroken via het internet te volgen. Van tevoren is er dan ook veel argwaan voor het programma, critici vrezen voor het geestelijk heil van de bewoners en laken het ongezonde gluren naar onbekenden die mogelijk naakt gaan voor de camera.

Een rol voor de kijker
De maatschappelijke kritiek gaat liggen als Big Brother heel traag en saai begint. Maar als er spanningen en liefde in het spel komt, trekt het programma zo’n 1,5 miljoen kijkers per uitzending. Belangrijk voor Big Brother is ook het spelelement. De kandidaten strijden om een geldprijs en nomineren iedere twee weken twee bewoners waarvan één het huis moet verlaten. Het publiek bepaalt uiteindelijk met een voorkeursstem wie het huis daadwerkelijk verlaat en wie blijft.

De kijkcijfers stijgen als Bart na de eerste nominatieronde op 18 september in de dagboekkamer meldt dat hij Sabine best wel leuk vindt. Maar de eerste zoen op maandag 4 oktober blijkt het begin van het einde voor het stel. In de nominatieronde van 18 oktober nomineren de bewoners zowel Bart als Sabine. De keuze is aan het publiek, maar één ding is zeker, een van de twee moet naar huis.

Doordat de kandidaten elkaar weg kunnen stemmen met behulp van het publiek heeft de kijker een rol in de loop van het programma. Die succesformule en de combinatie van een soap, een spelprogramma en reality-tv, maakt het format zo’n succes.

Wekenlang staat het gesprek bij het koffiezetapparaat in het teken van “Knuffelruud” en hoe het toch afloopt tussen Bart en Sabine. Naar de finale op 30 december 1999 kijken 3,2 miljoen mensen. John de Mol verkoopt na afloop van het programma het format voor het programma, vervolgens met succes over de hele wereld.

Hoewel de realityprogramma's wisselend succes kennen, blijven programma’s met gewone, onbekende, mensen populairder dan ooit: van Boer Zoekt Vrouw, tot Oh Oh Cherso. De programma’s zijn makkelijker en goedkoper om te maken dan documentaires en dramaseries, de deelnemers schrijven immers zelf hun teksten wel. Maar het genre scoort ook goed.

Volgens hoogleraar Journalistiek Irene Costera Meijer en televisiewetenschapper Maarten Reesink is de wereld steeds complexer en heeft de kijker behoefte om te kijken naar echte mensen. “De dialogen, de dilemma’s, de ongelukken die we zien: het is allemaal echt. Althans, het heeft een illusie van echtheid. En daarom betrekken we het veel sneller op ons eigen leven dan fictie”, vertelt Reesink aan NRC in 2011.

Van vreemdgaan op een tropisch eiland tot het documenteren van de laatste maand van je leven: alles is te zien op televisie. Maar sinds de reuring rondom Big Brother is de discussie over wat wel en niet kan voor de kandidaat vrijwel niet meer gevoerd. Daar komt verandering in als de 28-jarige Samantha de Jong, beter bekend als Barbie uit de realityserie Oh Oh Cherso, in 2018 in het ziekenhuis belandt na een overdosis slaappillen. Direct laait de discussie op of de tv-zender RTL verantwoordelijk is voor het welzijn van De Jong. 

Aan roddelblad Story vertelt de realityster: “Wilden ze op tv een 'hysterische Barbie' dan maakten ze me zo overstuur dat ik vanzelf door het lint ging. En als ze een 'vrolijke Barbie' wilden, beloofden ze mij hemel en aarde.”

Zender RTL reageert geschokt op de opname van De Jong en geeft aan de discussie te voeren over de verantwoordelijkheid van realityprogramma’s. “Wij zien het als onze taak om zorgvuldig om te gaan met de mensen die meewerken aan onze programma's.”

Enkele jaren later laait de discussie opnieuw op na grensoverschrijdend gedrag in de show De Villa. Zender RTL besluit De Villa en andere realityshows (tijdelijk) niet uit te zenden en een onderzoek te starten. Tegen RTL Nieuws zegt RTL-programmadirecteur Peter van der Vorst: