De pavlovreactie is vernoemd naar Ivan Petrovitsj Pavlov. Hij is geboren in de Russische stad Ryazan en leefde van 1849 tot 1936. Hij komt uit een zeer religieuze familie. Zijn vader is priester en zijn moeder de dochter van een priester. Ivan Pavlov kiest voor een carrière als fysioloog oftewel een wetenschapper die activiteiten in het lichaam van levende forganismen bestudeert. Hij is specifiek geïnteresseerd in de spijsvertering en met name in de rol van speeksel. Onbedoeld is hij met zijn theorie over klassieke conditionering een van de grondleggers van de psychologie geworden. In 1904 wint hij de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde, niet zoals je zou verwachten voor de ontdekking van de pavlovreactie maar voor zijn werk aan de fysiologie van het maag-darmstelsel.

Begin 1900 bestudeert Pavlov de spijsvertering en de lichaamssappen (zoals speeksel) die komen kijken bij een bepaald gedrag. Voor dat onderzoek gebruikt hij honden als proefdieren. Pavlov brengt buisjes aan bij de speekselklieren om het kwijl op te vangen zodat hij nauwkeurig kan meten hoeveel de dieren kwijlen en op welk moment. Een assistent van Pavlov legt vleespoeder in de bek van de beesten om het kwijlen op gang te brengen. Al snel ontdekt Pavlov dat de proefdieren al speeksel beginnen aan te maken ruim voordat het eten in hun bek belandt. Ze kwijlen al bij het ruiken van eten, als ze de deur horen opengaan en zelfs als ze de voetstappen van de assistent horen. Pavlov doet zo per ongeluk een grote ontdekking. Hier zie je hoe het experiment van Pavlov er waarschijnlijk uit gezien heeft.

Bij jou zal misschien ook het water in de mond lopen als je kijkt naar een vitrine met chocoladetaartjes. Anatoom George Maat legt in dit filmpje uit waar dat speeksel vandaan komt.

De bel van Ivan Pavlov is een beroemd symbool geworden binnen de psychologie, maar is dat terecht? De Amerikaanse medisch historicus Daniel P. Todes denkt van niet. In zijn biografie over Pavlov schrijft hij dat een bel veel te onnauwkeurig is voor wetenschappelijk onderzoek. In werkelijkheid heeft Pavlov andere voorwerpen zoals een metronoom, een harmonium, een buzzer en zelfs een elektrische schok als geconditioneerde stimulus gebruikt.

Je hoort de kraan lopen en opeens moet je nodig plassen. Ook dat is een pavlovreactie. Sinds je allereerste plas op een potje heeft je brein geleerd dat het legen van je blaas en het geluid van stromend water samengaan. Dus als je bij het geluid van kabbelende rivier, een waterval of een vollopend bad opeens nodig moet plassen, is dat helemaal niet raar. In dit geval is het geluid van stromend water de geconditioneerde stimulus. Mensen die moeite hebben om te plassen, bijvoorbeeld na een operatie aan de prostaat, wordt dan ook aangeraden om de kraan te laten lopen als ze naar het toilet gaan.

Mensen, honden en vrijwel alle andere dieren zijn geëvolueerd om snel te leren van ervaringen en dat doen ze door associaties te leggen. Rode vruchten zijn lekker zoet, schrikdraad doet pijn en als het donker is slaap je. Je hoeft niet naar school om dat te leren, want je leert door te ervaren. Dat doet je brein ongevraagd en automatisch. Het is een prachtig systeem dat dieren heeft geholpen om te overleven. Maar soms kan het ook wat onhandig zijn. Je wordt bijvoorbeeld slaperig als je ‘s avonds over een onverlichte snelweg rijdt omdat je brein donker heeft gekoppeld aan slapen.

In het radioprogramma Pavlov uitgezonden op NPO Radio 1 legt psycholoog Remco Havermans uit dat de klassieke conditioneringstheorie van Pavlov ook kan verklaren hoe mensen een fetisj ontwikkelen. In 1966 laat de psycholoog S. Rachman aan mannelijke proefpersonen foto’s zien van vrouwenlaarzen, onmiddellijk gevolgd door erotische foto’s van naakte vrouwen. Na verloop van tijd raken de mannen al opgewonden als ze alleen een laars zien. Volgens Havermans is ook dat een typische pavlovreactie. Of de mannen na het onderzoek ooit nog van laarzenfetisj zijn genezen vermeldt het onderzoek niet. 

De Amerikaanse psycholoog John Watson raakte geïnteresseerd in conditionering. In 1920 doet hij een beroemd experiment. Dit keer is de proefpersoon geen hond maar kleine Albert, een baby van negen maanden oud. Watson laat Albert spelen met een witte rat. Terwijl ze aan het spelen zijn, laat Watson een vervelend hard geluid horen. Albert schrikt en begint te huilen. Watson herhaalt dit een paar keer: elke keer als ze net leuk samen aan het spelen zijn, komt dat enge geluid weer. Na een paar sessies begint Albert te huilen zodra hij de rat ziet. Hij heeft de rat gekoppeld aan een angstig gevoel. Albert is daarmee één van de beroemdste proefpersonen uit de psychologie geworden. De beelden van het experiment met hem zijn bewaard gebleven. Omdat Albert misschien wel de rest van zijn leven angstig zal blijven voor ratten, wordt dit experiment tegenwoordig niet meer door de medisch ethische commissie goedgekeurd. 

Maar is een aangeleerde associatie ook weer af te leren? De honden van Pavlov hebben geleerd om een bepaald geluid te associëren met het krijgen van voedsel. Pavlov wil ook weten of ze hun pavlovreactie op geluid ook weer kunnen afleren als hij ze een paar keer fopt door wel het geluid te laten horen, maar geen eten te geven. Pavlov toont aan dat de pavlovreactie na verloop van tijd uitdooft. De honden kwijlen niet meer wanneer ze het geluid horen.

Reclamemakers maken slim gebruik van emotionele conditionering. Dat gebeurt bijvoorbeeld door in reclamefilmpjes muziekfragmenten te gebruiken die een positief gevoel geven. Zo hopen de reclamemakers te bewerkstelligen dat je dat zelfde aangename gevoel ook voor de merken in het filmpje gaat voelen. Communicatiewetenschapper Ivar Vermeulen doet onderzoek naar de invloed van muziek en vertelt over zijn bevindingen in het programma De Wereld Leert Door.

Ivan Pavlov en zijn kwijlende honden zijn wereldberoemd geworden en veel onderzoekers borduren ruim honderd jaar later nog steeds voort op zijn werk. Zou Pavlov zich omdraaien in zijn graf als hij wist dat reclamemakers zijn theorie gebruiken om meer producten te verkopen?