Is kernenergie een optie?

kerncentrale

Is kernenergie een optie?

Laatste update: 25-04-2023

Terwijl in Duitsland, Frankrijk en Engeland bestaande kerncentrales sluiten, denkt Nederland juist aan de bouw van nieuwe kerncentrales om de klimaatdoelen te halen. Voorstanders vinden bouw een goed idee omdat bij de opwekking van kernenergie geen broeikasgassen vrijkomen. Tegenstanders wijzen op de hoge kosten en het gevaar van nucleair afval. Waarom zijn we zo bang voor kernenergie?

Hoe ziet een nucleaire ramp eruit?

Eind november 2016 sluit de beweegbare kap over de verwoeste kernreactor van Tsjernobyl. Ruim dertig jaar na de kernramp zit de oude kerncentrale ingekapseld in een stalen, verschuifbare constructie van 36 miljoen kilo. De enorme sarcofaag – de grootste beweegbare constructie op land ooit gebouwd – moet de wereld behoeden voor wat eronder ligt: de hevig radioactieve ruïne van Reactor Vier. Het zijn de resten van de ergste kernramp uit de geschiedenis.

Het maken en plaatsen van de sarcofaag was een "megaoperatie".

Op 26 april 1986 om kwart over twee ’s nachts ontploft reactor vier in de kerncentrale nabij het dorpje Tsjernobyl door een niet goed uitgevoerde veiligheidstest in combinatie met een aantal constructiefouten in de bouw van de centrale. De eerste explosie blaast het deksel van tweeduizend ton van het reactorvat en de tweede slaat een gat in het reactorgebouw. De dagenlange brand die erop volgt, blaast een wolk radioactieve deeltjes de atmosfeer in. De wolk trekt rechtstreeks over Wit-Rusland, Oekraïne en Rusland. Ook in Europa en Azië regenen radioactieve deeltjes neer. In Nederland worden oogsten vernietigd, moeten kinderen uit de zandbak blijven en mag vee niet grazen voor de periode van een week tot enkele maanden. In de Sovjetunie zijn de gevolgen nog veel erger. De Russische regering evacueert in 1986 ruim 115.000 mensen. Later moeten nog eens 220.000 mensen worden geëvacueerd. Zowel in Oekraïne als in Wit-Rusland moeten bewoners hun dieren en spullen achterlaten, hun dierbaarste bezittingen zijn net als zijzelf besmet met radioactieve deeltjes.

Tsjernobyl

Een verlaten kermis in de buurt van Tsjernobyl.

Bij de ontploffing zelf overlijden twee medewerkers van de centrale. De weken daarop overlijden ook de 29 brandweerlieden die de brand hadden geprobeerd te blussen aan de gevolgen van blootstelling aan een te hoge dosis radioactiviteit.  De mannen worden begraven in loden kisten, zo hoog is de straling van hun lichamen.

De mensen die later naar de rampplek gestuurd worden om het radioactieve materiaal van de daken te scheppen, zogeheten liquidators, hebben negentig seconden om hun werk te doen – daarna hebben ze genoeg straling binnen voor de rest van hun leven. Hun uitrusting is slecht. Het is onbekend hoeveel van hen uiteindelijk sterven aan de gevolgen van de werkzaamheden, maar zeker is dat zonder hen de ramp nog veel erger zou zijn geweest. Ook onbekend is het aantal doden onder de bewoners van het gebied, vooral omdat het toekomstig aantal doden erg moeilijk is te schatten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) becijfert dat het totaal aantal doden in de omgeving van Tsjernobyl uiteindelijk kan uitkomen op 4.000. Neem je de wijdere omgeving mee, waaronder Europa, dan kan het maximaal aantal slachtoffers volgens de WHO uitkomen op 9.000.

Een van de weinige Russische fotografen die zich kort na de ramp in het gebied waagt is Igor Kostin. Hij publiceert zijn foto’s in het boek Chernobyl: confessions of a reporter. De beelden zijn korrelig. Niet omdat er in de jaren tachtig nog geen goede camera’s zijn, maar omdat straling de film aantast.

Floortje Dessing bezocht voor 3 Op Reis het verlaten gebied rondom Tsjernobyl, nog voor de sarcofaag geplaatst was. "Ik vind het scary, dit."

Hoe werd er vroeger tegen kernenergie aangekeken?

De ramp in Tsjernobyl verandert alles, maar vóór 1986 zijn kerncentrales toch vooral een heel moderne manier om snel veel stroom op te kunnen wekken. In de jaren vijftig wordt kernenergie zelfs nog gezien als dé energiebron van de toekomst. De Sovjet-Unie is het eerste land met een kerncentrale die stroom produceert voor het elektriciteitsnet. In 1954 gaat in Obninsk, op ruim honderd kilometer ten oosten van Moskou, centrale Atom Mirny open – ‘vreedzaam atoom’ in het Russisch. Een paar jaar later openen ook in de Verenigde Staten en in Europa kerncentrales voor ‘vreedzame doeleinden’.

Ook in Nederland wordt kernenergie vooral gezien als nuttig. Zelfs de kraters die achterblijven na proeven met nucleaire ontploffingen in de woestijn van Nevada, worden in het Nederlandse Polygoonjournaal bejubeld: de mogelijkheid om gigantische gaten in de bodem te slaan, zou wel eens handig kunnen zijn voor het graven van kanalen. En die straling? Och, die blijft in de aarde achter.

"De aarde werd honderd meter omhoog getild."

Dertig jaar later wordt er niet meer gejuicht om dit soort kernproeven. Zo protesteert milieuorganisatie Greenpeace bij de Franse ambassade in Den Haag tegen de Franse kernproeven die uitgevoerd worden op Mururoa, een eiland in de Stille Oceaan. En niet alleen in Nederland wordt gedemonstreerd: van over de hele wereld klinken protesten tegen de proeven.

Een jonge Diederik Samsom heeft zich vast laten ketenen aan een hek: "We laten ons niet zomaar weghalen."

Hoe werkt het opwekken van kernenergie?

Kernenergie wordt opgewekt door instabiele atomen, bijvoorbeeld plutonium, thorium of uranium, te splijten. In Nederland gebeurt dat in Borssele met een mengsel van twee soorten uranium: het splijtbare uranium 235 en het niet-splijtbare uranium 238. De 235-variant is instabiel. Dat wil zeggen dat als er een ander deeltje tegenaan botst, het atoom uit elkaar valt. Daarbij ontstaat warmte. De minuscule brokkenstukken van dat uit elkaar gevallen atoom raken ook weer andere uranium 235-atomen, die weer uiteenvallen in warmte en nieuwe brokstukken, die weer botsen en uiteenvallen in warmte en brokstukken, die weer... Een kettingreactie dus. De warmte uit die reactie is bruikbaar, de brokken niet. Dat is radioactief afval.

Met de warmte die uit zo’n kernreactie vrijkomt, wordt water opgewarmd. Met de stoom daarvan worden weer turbines aangedreven die stroom opwekken – dat zijn de grote witte wolken die je uit de koeltorens ziet komen. In feite is een kerncentrale dus een gigantische dynamo. Na vier jaar zijn alle atomen in de splijtstof in Borssele uit elkaar gevallen. De kernreactie houdt op, radioactief afval blijft over.

COVRA, de Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval, draagt zorg voor het opslaan van het afval van de kerncentrale.

waarschuwing voor radioactieve stoffen
 © ANP

Waarom is radioactiviteit zo schadelijk?

Overal om ons heen is straling, maar in de meeste stoffen is de straling te zwak om schade te kunnen doen. Radioactieve stoffen zoals uranium, strontium en plutonium kunnen dat wel: deze stoffen zenden zoveel straling uit dat ze ons DNA kunnen veranderen. Dat kan op termijn kanker veroorzaken. Doordat het DNA beschadigt, heeft het ook invloed op ongeboren kinderen – zij hebben meer kans op leukemie, maar ook op aangeboren afwijkingen als vergroeiingen, groeistoornissen of een verstandelijke handicap.

In Harrisburg gebeurde eind jaren zeventig een ongeluk in de kerncentrale. Nog steeds denken bewoners dat het er niet veilig is.

In hele hoge doseringen veroorzaakt radioactiviteit stralingsziekte. Bij stralingsziekte heb je zo veel radioactieve straling te verduren gehad, dat je DNA te beschadigd is om nog eiwitten te kunnen produceren. Daardoor willen je cellen ook niet meer delen. Uiteindelijk sterft de cel af. Fysiek merk je het gelijk: je wordt misselijk, je haar valt uit, je huid kan zweren en blaren gaan vertonen, je krijgt hoofdpijn. Kortom, je bent hondsberoerd. Bij een hoge hoeveelheid straling is stralingsziekte dodelijk.

een kind in een oncologisch centrum in Wit-Rusland

Een kind in een oncologisch centrum in Minsk.

Wat is een meltdown?

De hitte die vrijkomt bij een kernreactie is de basis van de energieopwekking in een centrale, maar te veel hitte is niet goed. Daarom wordt in een kerncentrale de splijtstof gekoeld. Gebeurt dit niet, dan bestaat de kans op een zogenoemde ‘meltdown’. Bij een meltdown smelt de splijtstof en is de kettingreactie niet langer controleerbaar. De kernreactie in een kerncentrale vindt dan ook plaats in een reactorvat. Die bestaat niet alleen uit meters dik beton om de straling in te dammen, maar ook om te voorkomen dat in geval van een meltdown de radioactieve kern alles op zijn weg smelt en de bodem inzakt. Zelfs in Tsjernobyl smolt de kern wel, maar zakte niet door het beton van de centrale. Gelukkig maar, want als de smeltende kern in contact komt met een grote watermassa – bijvoorbeeld in het grondwater – splitst water zich in waterstof en zuurstof door de zinderende hitte en kan een gigantische radioactieve explosie ontstaan.

Wat zijn de voordelen van kernenergie?

Een van de grootste voordelen van kernenergie is dat er bij een kernreactie geen CO2 vrijkomt, een broeikasgas dat klimaatverandering veroorzaakt. Nog een voordeel: kernenergie is een hele zekere energiebron. Als een kerncentrale eenmaal ‘aan’ staat, levert het een continue stroom energie op, een voordeel dat andere CO2-vrije energiebronnen zoals zonne- en windenergie niet hebben – je moet maar afwachten hoe hard het waait en hoeveel zon er is.

Een uitgebreid pleidooi van Arjen Lubach voor kernenergie als optie om de uitstoot van CO2 terug te dringen.

Bovendien verbruikt een kerncentrale zijn brandstof zeer langzaam. In Borssele moet het uranium om de vier jaar vervangen worden omdat de kettingreactie is uitgewerkt. Kolen en gas verbrand je in een oogwenk en in veel grotere hoeveelheden en heb je weer het probleem van CO2-uitstoot bij de verbranding ervan.

Wetenschapsjournalist Simon Rozendaal somt de voordelen van kernenergie op.

 

In Duitsland zie je na het besluit van 2011 om te stoppen met kernenergie dat de CO2-uitstoot in het land omhoog schiet. Dat komt doordat de constante productie van stroom door de kerncentrales wegvalt. Duitsland is voor zijn stabiele stroomvoorziening weer aangewezen op zijn kolencentrales, omdat de aanleg van zon-  en windparken nog lang niet voldoende is om de energie die de kerncentrales produceren te ondervangen.

windmolens
 © ANP

Wat zijn de nadelen van kernenergie?

Nog altijd is er geen oplossing voor de verwerking van radioactief afval. Niet alleen de splijtstof die gebruikt wordt bij kernsplitsing is hoogradioactief nadat er energie mee opgewekt is, ook delen van de kerncentrales zijn ‘besmet’ – bijvoorbeeld het beton waarvan het vat waar de kernsplitsing plaatsvindt gemaakt is. De enige manier om met het afval om te gaan is om het weg te stoppen op een plek waar het geen bedreiging voor mens en milieu meer vormt. En dat is niet alleen ingewikkeld, maar ook duur.

In Nederland wordt kernafval tegenwoordig naar het Franse La Hague gestuurd. Daar wordt het in een fabriek ‘verglaasd’. Het afval uit bijvoorbeeld de kerncentrale van Borssele wordt gemengd met chemicaliën die bij afkoeling een zwart glazen blok vormen. Die glazen blokken worden vervolgens weer teruggestuurd naar Nederland. Hier wordt het opgeslagen bij Covra, in Vlissingen. In dit gebouw verliezen de blokken in een eeuw tijd de ergste straling - die ook na 100 jaar nog gevaarlijk is. Daarna is het klaar voor de zogenoemde eindberging, vermoedelijk diep onder de aarde, omdat het afval volgens het Covra pas na 100.000 jaar echt zijn schadelijkheid heeft verloren.

Dat er geen oplossing is voor het afval is een van de redenen dat natuurorganisaties als Greenpeace tegen kernenergie zijn. Zij blokkeren geregeld kerntransporten.

Zo heeft ieder land zijn eigen bewaarplekken als het gaat om kernafval. De Russen hebben hun kernafvalbelt in het noorden. Het eiland Nova Zembla – net als Nevada bij de Amerikanen een testgebied voor nucleaire proeven – geldt als bewaarplaats van Russisch kernafval (in de Koude Oorlog werden hier meer dan 200 nucleaire ontploffingen uitgevoerd). De Amerikanen zijn bezig met de aanleg van een onderaards complex in Yucca Mountain - in de staat Nevada, op 130 kilometer van Las Vegas - voor de opslag van hun hoogradioactieve afval. Ze bewaren het afval nu nog verspreid over het land.

Je kunt het afval ook ondergronds opslaan in zou, klei of graniet. Landen kunnen afhankelijk van hun bodem voor een van die opties kiezen, zie je in de aflevering Stralend afval van Focus:

Meer zien? Bekijk hier de hele aflevering.

Onderzoek van Focus maakt duidelijk dat aan alle drie deze vormen van ondergrondse opslag nadelen kleven. Met name de mogelijke aanwezigheid van water is een probleem:

Meer zien? Bekijk de aflevering Stralend Afval.

In Europa ligt een deel van het laagradioactieve kernafval in de Noordzee – vanuit een boot afgezonken in betonnen vaten. Ook Nederland deed hieraan mee, maar na protesten van onder andere Greenpeace tegen deze riskante praktijken werd 1983 is het dumpen van kernafval in zee verboden.

Dat wil overigens niet zeggen dat het niet meer gebeurt. Zo spoelden er in Somalië na de tsunami van 2004 langwerpige, roestende vaten aan op de stranden. Volgens Nick Nuttall van het milieuagentschap van de VN bevatten de vaten naast zware metalen en ziekenhuisafval ook nucleair afval, vermoedelijk afkomstig uit Europa. Somalië, sinds begin jaren negentig geteisterd door oorlog en anarchie, geldt als een dumpplek voor allerlei soorten giftig afval. Nuttall zei in een persconferentie dat het dumpen van een vat nucleair of chemisch afval voor de kust van Somalië bedrijven zo’n $2.50 per ton kost, in plaats van $250 per ton in Europa. De onwelkome strandvondsten hadden serieuze gevolgen. “Van infecties tot droge, hevige hoest, inwendige bloedingen en bloedingen in de mond, wat omschreven wordt als ongewone huidreacties op chemicaliën.” Ook zouden mensen met symptomen van stralingsziekte zijn waargenomen door medewerkers van de VN. “In de dorpen waar we hebben kunnen kijken troffen we een hele trits aandoeningen aan,” zegt Nuttall.

'kernenergie spoort niet' poster van greenpeace
 © ANP

Wat zijn de veiligheidsrisico's voor kerncentrales?

De hoeveelheid ernstige ongelukken in kerncentrales zijn op twee handen te tellen, maar als er een ramp gebeurt, zijn de gevolgen meteen ernstig. Rondom het Japanse Fukushima en in Tsjernobyl zijn hele gebieden onbewoonbaar geworden door de te hoge hoeveelheid straling. Niet voor niks staan de meest kerncentrales dicht bij de grens. Zo ligt de kerncentrale bij het Belgische Doel op vijf kilometer van de Nederlandse grens, het Nederlandse Borssele ligt twintig kilometer van de Belgische grens.

Los van dat de ramp niet te overzien is bij een ernstig ongeluk, maken die veiligheidsrisico’s kernenergie ook duur. Het afval afvoeren en verwerken is door alle maatregelen prijzig, maar ook het onderhoud en de beveiliging van de centrales maken kernenergie tegenwoordig een dure exercitie.

Een ander veiligheidsrisico gaat over de cultuur van een land waar de kerncentrale staat: hoe gaan mensen om met tegenspraak? In niet-Westerse landen is het hoogst ongebruikelijk je meerdere tegen te spreken. Maar wat als je in een kerncentrale werkt en je meerdere maakt een veiligheidsfout? Durf je daar dan iets van te zeggen?

Overal ter wereld worden nog nieuwe kerncentrales gebouwd. Ook in landen waar kritiek geven niet gebruikelijk is.

In 2009 zijn er concrete plannen om een tweede kerncentrale te bouwen bij de bestaande centrale in Borssele. De bouw wordt op vier miljard euro begroot. Er zou behoefte zijn aan een zekere energiestroom voor de zware industrie. Bovendien werd er geanticipeerd op energiebeleid vanuit Europa dat het uitstoten van CO2 bestraft door er een prijskaartje aan te hangen. Door deze maatregel zou kernenergie weer aantrekkelijk worden.

Maar het is ook het moment dat de economie in een dip raakt en er in plaats van een tekort een stroomoverschot ontstaat. Daarnaast blijkt het beprijzingssysteem voor broeikasgassen niet te werken doordat het uitstoten van broeikasgassen veel te goedkoop blijft, onder andere doordat er te veel emissierechten op de markt zijn. De bouwplannen verlopen steeds stroever, maar nog steeds is het idee concreet om een nieuwe kerncentrale door te zetten.

Tot in 2011 een aardbeving en een vloedgolf een ravage aanrichten in Japan.

de ramp in fukushima

Fukushima, 11 maart 2011

Wat gebeurt er in Fukushima?

Op 11 maart 2011 is er een extreem krachtige aardbeving voor de kust van Japan. Minder dan een uur later spoelt een vloedgolf tot tien kilometer het land in. De kerncentrale van Fukushima, Fukushima Daiichi, is met drie reactoren in bedrijf op het moment van de aardbeving. Automatisch schakelen de reactoren uit, maar door de ravage doen ook de noodaggregaten het niet meer om de radioactieve stof in de reactor te kunnen koelen. In drie van de reactoren loopt de hitte snel op waardoor de splijtstof smelt, uiteindelijk tot een temperatuur van 2300 graden Celcius: een meltdown dus. Door de hitte ontstaan in de dagen daarop, ondanks de verwoede pogingen de reactoren te koelen, verschillende waterstofexplosies. Van een van de reactoren wordt het hele dak weggeblazen. Hierdoor komt radioactief materiaal in de atmosfeer. In de maanden en weken daarop blijkt ook via het grond- en zeewater radioactief materiaal weg te lekken in zee, doordat de kerncentrale door de aardbeving, de vloedgolf, de meltdown en de explosies zwaar beschadigd is.

Voor de tweede keer in de geschiedenis moet weer een groot gebied ontruimd worden. De bewoners moeten hun hele hebben en houden achterlaten: hun thuis is vergiftigd door de radioactiviteit.

Een optimistische schatting is dat het gebied over tien jaar schoongemaakt zal zijn. Realistischer is dat het nog een paar decennia langer duurt. De kosten raamt het Japanse energiebedrijf Tepco, de verantwoordelijke voor de kerncentrale, op honderd miljard dollar. Ook dat is optimistisch. Volgens Bank of America zou alleen al dat bedrag nodig zijn voor de schadeclaims.

Een minuut stilte, om kwart voor drie – Japanse tijd.

Is kernenergie een optie?

In Nederland doet Fukushima, in combinatie met de lage stroomprijzen, een tweede Borssele de das om. Duitsland besluit zelfs helemaal uit atoomstroom te stappen. Ook Japan doet kernenergie in de ban na de ramp. Frankrijk, de kernenergiekampioen van Europa, kondigt in 2015 ook aan het aandeel opgewekt door kernenergie terug te schroeven. In 2025 moet dat vijftig procent zijn van hun stroommix. Nu is dat nog geen 75 procent. Maar in 2020 is het beeld in Nederland weer gedraaid. Een Kamermeerderheid is voor de bouw van nieuwe kerncentrales. Tegensprekende onderzoeken over de hoge kosten en risico's ten spijt.

In het kort

  • Vóór 1986 zijn kerncentrales toch vooral een heel moderne manier om snel veel stroom op te kunnen wekken. Kernenergie is de energiebron van de toekomst.

  • Op 26 april 1986 om kwart over twee ’s nachts ontploft reactor vier in de kerncentrale nabij het dorpje Tsjernobyl. Het is de ergste kernramp in de geschiedenis, waardoor alles verandert.

  • Kernenergie wordt opgewekt door instabiele atomen, bijvoorbeeld plutonium, thorium of uranium, te splijten. Uit de reactie ontstaat warmte, waarmee water wordt opgewarmd. Met de stoom daarvan worden weer turbines aangedreven die stroom opwekken.

  • Radioactieve stoffen zoals uranium, strontium en plutonium zenden zoveel straling uit dat ze ons DNA kunnen veranderen. In hele hoge doseringen veroorzaakt radioactiviteit stralingsziekte. Je DNA is dan te beschadigd om nog eiwitten te kunnen produceren.

  • Een van de grootste voordelen van kernenergie is dat er bij een kernreactie geen CO2 vrijkomt, een broeikasgas dat klimaatverandering veroorzaakt. Een groot nadeel: nog altijd is er geen oplossing voor de verwerking van radioactief afval.

  • De hoeveelheid ernstige ongelukken in kerncentrales zijn op twee handen te tellen, maar als er een ramp gebeurt, zijn de gevolgen meteen ernstig. In 2011 ontstaat een kernramp in Fukushima als gevolg van een zware aardbeving en een vloedgolf. Sindsdien doen meer landen kernenergie in de ban.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant om te weten