Wat maakt de Matthäus-Passion van Bach zo bijzonder?

Matthäus-Passion
Wat maakt de Matthäus-Passion van Bach zo bijzonder?

Gepubliceerd: 19-3-2018

Laatste update: 28-03-2024

De Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach is in Nederland ongekend populair. De meeste uitvoeringen rond Pasen zijn in kerken, die worden afgehuurd door koren en oratoriumverenigingen. Dezelfde kerken die bij religieuze vieringen massaal leegstromen. Deze populariteit gaat dus dwars tegen een maatschappelijke trend in. Wat maakt dit stuk van Bach dan zo bijzonder?

Het tijdschrift ZINGmagazine turft in 2017 een aantal van 174 uitvoeringen. In 2018 stijgt de schatting zelfs naar 187. Het aantal deelnemers is niet exact vast te stellen, maar loopt in de duizenden. Als je daar het massaal toestromende publiek bij optelt, kun je gerust stellen dat Nederland jaarlijks in de weken voor Pasen voor even verandert in Bachland. Waarom gaan al die ontkerkelijkte mensen in een kille kerk op een ongemakkelijke houten bank pakweg drie uur lang zitten luisteren naar een stuk van bijna driehonderd jaar oud? Is dat alleen vanwege de kwaliteit van de muziek of spelen er nog andere factoren mee?

kerkbankjes

Het is een gegeven dat de populariteit van de Matthäus-Passion door alle lagen van de bevolking heengaat, rijk en arm. Het werk staat sinds 2012 bijna altijd op nummer één in de jaarlijkse Klassieke Top 400 van Radio 4. En hoewel het een stuk is dat je niet meteen in de hitparade zult tegenkomen, weten ze er ook op televisie mee te scoren. In het programma Mattheus Masterclass mogen een aantal muzikale BN’ers zich stukbijten op een van de vele aria’s uit de Matthäus.

BN'ers zingen de Matthäus Passion

Zanger Gerard Joling waagt zich aan een tenoraria in het programma Mattheus Masterclass.

Het meesterwerk van Bach valt Gerard Joling zwaar.

De uitvoering. 

Wat is eigenlijk de Matthäus-Passion?

De Matthäus-Passion is een werk dat bestaat uit twee delen van samen ongeveer twee uur en 45 minuten (dat is tegenwoordig, in vroegere jaren duurde een uitvoering nog langer). In het werk hoor je minstens tien zangsolisten, twee koren, een kinderkoor en een orkest dat net als de koren in twee groepen is gesplitst. Johann Sebastian Bach componeert de Matthäus-Passion voor de Lutherse avonddienst van Goede Vrijdag. De première vindt plaats op 11 april 1727 in de Thomaskirche in Leipzig. In de Christelijke liturgie wordt op Goede Vrijdag het evangelische passieverhaal verteld over de laatste dagen van Jezus Christus, vanaf het laatste avondmaal tot de kruisdood.

matthaus_avondmaal
Het laatste avondmaal van Jezus Christus, geschilderd door Leonardo da Vinci.

In het Middeleeuwse Gregoriaans van de Rooms-Katholieke kerk wordt dat verhaal gezongen door drie zangers: een lage stem voor Christus, een middenstem voor de verteller en een hoge stem voor de andere rollen. In de tijd van Bach is die traditie uitgegroeid tot een oratorische passie.

Deze Christelijke poëzie is in het geval van de Matthäus-Passion geschreven door een tijdgenoot van Bach, Christian Friedrich Henrici, beter bekend onder zijn schrijversnaam: Picander. Het komt erop neer dat je in de Matthäus het ene moment het verhaal volgt door een verteller (de evangelist) die teksten uit de Bijbel zingt, om het volgende moment in een lied met een ‘moderne’ tekst stil te staan bij wat er plaatsvindt. In de Bijbelse delen hoor je citaten van Christus zelf (een basstem) en koren die groepen mensen verbeelden die midden in de actie staan. Daar tussendoor klinken weer eenvoudige Lutherse kerkliederen gezongen door het koor. In de tijd van Bach kent iedereen deze koralen en zingt men ze tijdens een uitvoering van de Matthäus-Passion mee. Bach bouwt het drama met die verschuiving van het perspectief heel slim op, zodat je brein steeds meegezogen wordt van de ene naar de andere emotie.

Waarom gaan al die ontkerkelijkte mensen in een kille kerk op een ongemakkelijke houten bank pakweg drie uur lang zitten luisteren naar een stuk van bijna driehonderd jaar oud?

Picander schrijft ook de teksten voor een aantal grote koren in de Matthäus-Passion. Het beroemdst is het openingskoor ‘Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen’. Daarin wordt meteen het drama, dat zich in de uren erna gaat ontvouwen, groots neergezet. De twee koren zijn in dialoog met elkaar en bejammeren de kruisdood van Christus. In de melodieën hoor je lange stijgende en dalende toonladders die tegen elkaar wringen, terwijl je in de zacht pulserende bassen het dreigende geluid van doodsklokken kunt horen.

Deze opname is van All of Bach, het project waarin de Nederlandse Bachvereniging de werken van Bach uitvoert, opneemt en gratis online publiceert op allofbach.com.

Hoe wordt de Matthäus-Passion groot in Nederland?

De populariteit van de Matthäus-Passion in Nederland bestaat al lang, al is deze niet helemaal terug te voeren tot de achttiende eeuw. Bij het overlijden van Bach is zijn muziek namelijk compleet uit de mode geraakt en vergeten. De Matthäus-Passion wordt vanaf 1825 opnieuw uitgevoerd in Duitsland en in 1870 voor het eerst in Nederland: in Rotterdam. Deze uitvoeringen klinken in de concertzaal en niet in de kerk. Bovendien snijden dirigenten stevig in de Matthäus. Allerlei delen worden weggelaten omdat het werk anders als te lang wordt ervaren.

uitvoering in Naarden in 1969
Een uitvoering van de Matthäus Passion in Naarden in 1969.

De traditie zoals wij die kennen is grotendeels te danken aan dirigent Willem Mengelberg van het Concertgebouworkest. Met het Toonkunstkoor Amsterdam verzorgt hij van 1899 tot 1944 elk jaar een uitvoering van de Matthäus in het Concertgebouw in Amsterdam. Meestal op Palmzondag, de zondag voor Pasen. Vanaf 1925 worden die uitvoeringen ook rechtstreeks op de radio uitgezonden. De uitvoeringen van Mengelberg zijn romantisch van opzet, met massale koren en een groot orkest. Alleen met zo’n enorme bezetting (zijn record is 1650 musici en zangers) kan het werk volgens hem zijn diepgaande werking bereiken. 

Dat de Matthäus Passion in Bachs tijd heel anders moeten hebben geklonken weet Mengelberg, maar hij vindt dat het werk met de middelen van nu moet worden uitgevoerd, want het is bedoeld voor de mensen van nu. Een principieel standpunt dat natuurlijk om een reactie vraagt. Zeker in een land als Nederland dat bekendstaat om zijn vele protestantse afsplitsingen. In 1921 wordt de Nederlandse Bachvereniging opgericht om een tegenwicht te bieden aan de “grootschaliger uitvoeringen in het Concertgebouw”.

matthaus_bachvereniging
De Nederlandse Bachvereniging.

In het eerste tekstboekje staat dat massaliteit niet past bij het karakter van Bachs muziek. De vereniging haalt de Matthäus-Passion uit de concertzaal en brengt hem terug naar de kerk. Zij kiest weer Goede Vrijdag als dag voor de uitvoering. De Grote kerk in Naarden groeit uit tot het kloppende hart van de Nederlandse Matthäus-traditie, op den duur trouw bezocht door kabinetsleden en captains of industry.

De bekendheid van het Concertgebouworkest en de Nederlandse Bachvereniging draagt enorm bij aan de populariteit van de Matthäus-Passion. Medio 1949 is die populariteit zo gestegen dat er in Haarlem een eerste uitvoering in een Nederlandse vertaling wordt gegeven.

Beelden van een Nederlandstalige uitvoering in Naarden. 

Is er sprake van een hype rond de Matthäus?

Elk jaar in de vroege lente bereiden duizenden amateurzangers en -musici zich voor op de jaarlijkse Matthäus-Passion. Honderdduizenden Nederlanders stromen elk jaar de kerken in om hiernaar te luisteren. Het sociale leven wordt erop afgesteld, vakanties uitgesteld. Het is een traditie, bijna een ritueel. Met gewoontes zoals het meenemen van een zakpartituur, om te kunnen meelezen tijdens de uitvoering. Vaak is zo’n kleine partituur een oud familiebezit, vol getekend met aantekeningen van opa of oma. Maar er is ook de sensatie tijdens de uitvoering plotseling iets nieuws te ontdekken in de partituur en het muzikale meesterwerk weer beter te begrijpen.

matthaus_partituur
Een voorbeeld van de partituur van de Matthäus-Passion.

Ondanks de opkomende jeugdcultuur sinds de jaren zestig gaat de traditie gewoon door. De vraag rijst of er sprake is van een Matthäus-hype? Bij politici is die er zeker. Onder hoogwaardigheidsbekleders is het werk heel populair, en zeker niet alleen onder die van christelijke gezindte. Het is voor hen een heuse society happening. Als je hoog zit op de maatschappelijke ladder móet je gezien worden bij een van de vele uitvoeringen van de Matthäus, als het even kan op Goede Vrijdag, in Naarden of in Leiden.

2 Vandaag onderzoekt het Matthäusfenomeen met verschillende experts en bezoekers in Leiden.

Hoe populair is koorzang in Nederland?

Het zijn dus vooral de vele amateurkoren en oratoriumverenigingen die de traditie uitmaken. Zij organiseren de concerten en huren voor de moeilijke partijen, zoals de aria’s, professionele zangsolisten in (dankzij de vele Matthäusconcerten kan een Nederlandse zangstudent al tijdens zijn conservatoriumtijd heel goed bijverdienen).

matthaus_meezing

Maar hoeveel is veel? Uit cijfers van 2015 van de European Choral Association blijkt dat 10,7 procent van de Nederlanders in een koor zingt, professioneel of op amateurniveau. Dat zijn ruim 1,7 miljoen zangers. Veel meer dan er volgens de gegevens van de KNVB voetballen. Als je er vanuit gaat dat de meeste koorzangers vroeg of laat in een Matthäus-Passion zingen, en als je bedenkt dat er nog eens een keer zoveel mensen een uitvoering hebben bezocht, dan mag je gerust spreken van een hype.

Desalniettemin blijven er nog veel mensen over die niet in een koor zingen en toch graag een keer aan een Matthäus-Passion willen deelnemen. Voor hen is er sinds 1998 een nieuw fenomeen: de ‘Meezing-Matthäus’. Iedereen in het publiek mag alle koorpartijen en aria’s meezingen.

In 1998 vindt de eerste Meezing Matthäus plaats in de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam.

Welke rol speelt het koor in het drama?

De Matthäus is volgens een van de zangers in bovenstaand fragment een geestelijke opera. Zo zou je hem zeker kunnen zien, al wordt de actie voor operabegrippen veel te vaak stilgezet voor momenten van bezinning. In de recitatieven wordt het verhaal verteld door de evangelist. Deze delen worden niet begeleid door het orkest, maar alleen door een viola da gamba (een soort cello) en een kistorgel – de continuogroep.

de viola da gamba
De viola da gamba.

In die recitatieven van de verteller worden ook citaten gezongen van bijvoorbeeld Petrus, Judas, de hogepriesters, Pilatus en natuurlijk Jezus. De momenten dat Jezus zingt zijn het mooist. Dan klinkt namelijk niet alleen die kleine continuogroep, maar ook de strijkers van orkest I. Bach legt als het ware rond de woorden van Jezus Christus een instrumentaal aureool.

strijkers

Opvallend is de rol van het koor. Dat zingt bijvoorbeeld het ene moment tekstregels van het Joodse volk dat bij de Bijbelse gebeurtenissen aanwezig is, om het volgende moment in de huid van de hogepriesters te kruipen, die Jezus willen veroordelen. Een paar tellen later vertegenwoordigt het koor de christelijke gelovigen van alle tijden, die hun medelijden betonen met de ten dode opgeschreven profeet. Die tijdloze delen vinden we vooral in de koralen, die in de tijd van Bach door de hele kerkgemeente worden meegezongen.

Een voorbeeld: Jezus staat voor de hogepriesters om zich te verdedigen tegen de aanklacht van godslastering. Maar door zijn antwoorden roept hij alleen maar nog meer woede over zich af. Het koor van hogepriesters eist zijn terechtstelling en slaat en bespuugt hem. In het daaropvolgende koraal schiet het koor meteen in een andere rol. Vol verdriet en ongeloof zingt de gemeente: “Wie heeft U zo geslagen?”

Het koor neemt een dubbelrol aan: eerst treiterend, dan troostend in ‘Wer hat dich so geschlagen’.

Waar moet je beginnen?

De Matthäus-Passion is een bijna drie uur durend muzikaal meesterwerk. Waar moet je beginnen als je snel wilt weten of het wat voor je is? Je kunt zeggen het werk is te groots en er zitten veel te veel hoogtepunten in, maar er zijn een paar momenten in de Matthäus die vaker genoemd worden, zoals het openingskoor en de aria ‘Erbarme dich’.

In 2015 zijn twee wereldberoemde Bachkenners te gast in Podium Witteman: Jos van Veldhoven, artistiek leider van de Nederlandse Bachvereniging en Ton Koopman, dirigent en oprichter van Amsterdam Baroque Orchestra and Choir. Paul Witteman vraagt hen naar hun favoriete moment in de Matthäus-Passion. 

Twee vermaarde Bachkenners kiezen hun favoriete moment in de Matthäus. 

Wat zijn de mooiste aria’s?

De Matthäus-Passion zit boordevol aria’s. Er zijn zelfs boze tongen die beweren dat er in de Matthäus teveel aria’s zijn. Dat houdt het verhaal zo op, en die tekstregels die alsmaar herhaald worden… Maar in de aria’s klinkt vaak de mooiste muziek. Daarin zitten de lekkerste melodieën. In de teksten van de aria’s worden diepmenselijke gevoelens verbeeld die ook bij de luisteraar tijdens het volgen van het drama kunnen opkomen. Die humane kant maakt de Matthäus nog altijd actueel.

matthaus_aria

Er zijn twee aria’s die vaker als hoogtepunt worden genoemd. Allereerst ‘Erbarme dich’, de aria voor alt met die mooie vioolsolo. Deze wordt gezongen in het hart van het drama en is een smeekbede aan Jezus. Net daarvoor heeft Petrus zoals voorspeld Jezus verloochend. In ‘Erbarme dich’ wordt vervolgens om vergeving gevraagd. Shunske Sato, voormalig concertmeester van de Nederlandse Bachvereniging, zegt hierover: “Verraad om het ontrouw zijn aan jezelf en anderen, de schaamte daarover en de hoop op vergiffenis gaan iedereen aan.”

De alt-aria ‘Erbarme Dich’, door de Nederlandse Bachvereniging o.l.v. Jos van Veldhoven (Grote Kerk in Naarden, 2014). 

De tweede is ‘Mache dich, mein Herze rein’, voor bas en oboe da caccia, een barokhobo met een melancholieke klank. Het is de laatste aria van de Matthäus-Passion en hij wordt voorafgegaan door een mooie inleiding, die in bovenstaand  fragment al door Ton Koopman als zijn favoriete moment is genoemd. Bij de eerste tonen van dit recitatief gaat er altijd een zucht van verlichting door de kerk, omdat iedereen dan weet dat het einde niet meer ver is. 

Deze aria is een soort begrafenislied. In de tekst ligt de essentie van de kruisdood van Christus besloten (die in de theologie een offer is voor de redding van de mensheid). Want het verdriet om Jezus’ dood wordt overstegen door een gevoel van hoop.

De bas-aria ‘Mache dich mein Herze rein’, door de Nederlandse Bachvereniging o.l.v. Jos van Veldhoven (Grote Kerk in Naarden, 2014).

Hoeveel gekker kan het worden met die hype rond de Matthäus?

Gelovig of ongelovig, in de weken voor Pasen gaat men enthousiast ter kerke voor een uitvoering van de Matthäus. Het is voor velen het muzikale hoogtepunt van het jaar. Vandaar dat de media er ook lustig mee aan de haal gaan. In het eerste filmpje van deze tekst zag je al de Mattheus Masterclass waarin BN’ers zich opmaken voor een aria uit de Matthäus. Maar de gekte bereikt in 2013 een voorlopig hoogtepunt in het satirische programma Koefnoen. Daarin persifleren Owen Schumacher en Paul Groot de volkszangers Geer en Goor in een eigentijdse versie van de Toppers Passion.

Owen Schumacher en Paul Groot doen als Geer en Goor de Matthäus nog eens dunnetjes over. De hele aflevering zien? Kijk op NPO Start.

In het kort

  • De Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach is een werk dat bestaat uit twee delen van samen ongeveer twee uur en 45 minuten (dat is tegenwoordig, in vroegere jaren duurde een uitvoering nog langer)

  • De Matthäus-Passion is in Nederland ongekend populair. Het tijdschrift ZINGmagazine turft in 2017 een aantal van 174 uitvoeringen, in 2018 zelfs 187. 

  • Johann Sebastian Bach componeert de Matthäus-Passion voor de Lutherse avonddienst van Goede Vrijdag. In de Christelijke liturgie wordt op Goede Vrijdag het evangelische passieverhaal verteld over de laatste dagen van Jezus Christus.

  • De traditie zoals wij die kennen is grotendeels te danken aan dirigent Willem Mengelberg van het Concertgebouworkest. Met het Toonkunstkoor Amsterdam verzorgt hij van 1899 tot 1944 elk jaar een uitvoering van de Matthäus in het Concertgebouw.

  • In al die jaren is de populariteit van de Matthäus-Passion in Nederland nog altijd niet tanende. Gelovig of ongelovig, in de weken voor Pasen gaat men enthousiast ter kerke voor een uitvoering van de Matthäus.

En je weet het!

Anderen het laten weten?

Ook interessant

om te weten