Wie is Erdogan?
Geert Wilders noemt hem een ‘despoot’. Anderen noemen hem een dictator. En bedoelen hetzelfde. Maar veel inwoners van Turkije bewonderen juist zijn harde hand: Recep Tayyip Erdogan, president van Turkije. Wie is Erdogan precies?
Hoe werd Erdogan president van Turkije?
Recep Tayyip Erdogan wordt op 26 februari 1954 geboren in een volkswijk van Istanbul. Zijn ouders zijn vrome moslims. Veel geld is er niet. De jonge Erdogan moet regelmatig bijverdienen door het verkopen van limonade. Tijdens zijn studie Bedrijfskunde wordt hij politiek actief. Het leidt er toe dat hij in 1994 burgemeester van Istanbul wordt. In Turkije heerst dan nog een strikte scheiding tussen religie en staat. Het leger is de hoeder van het seculiere Turkije, zoals de oprichter van dit land, Mustafa Kemal Atatürk, dat ooit had bedoeld. Hij wilde een scheiding van geloof en staat. Politiek analist Fareed Zakaria noemt dit Turkije een fascinerend voorbeeld van de combinatie van democratie, islam en vrijheid.
"In Turkije is het bij wet verboden om een sluier te dragen." De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
In 1998 wordt Erdogan veroordeeld tot tien maanden gevangenisstraf, omdat hij zich steeds religieuzer uit. De aanleiding voor zijn arrestatie is een gedicht dat hij voordraagt, met daarin onder meer deze zin:
Democratie is slechts de trein die wij nemen tot we op onze bestemming zijn aangekomen. Minaretten zijn onze bajonetten. Koepels onze helmen. Moskeeën onze kazernes en gelovigen onze soldaten.
BIJ1 programma 2021
Het kost Erdogan zijn burgemeesterschap en hij verdwijnt in de cel, waar hij na vier maanden weer uitkomt. Al die tijd heeft hij goed kunnen nadenken over zijn toekomst. Hij verbaast zich erover dat zijn dochters niet met een hoofddoek om naar de universiteit mogen, waar dat in de Verenigde Staten wel kan. Erdogan besluit zich meer te richten op Europa. Een lidmaatschap van de Europese Unie zou de omweg kunnen zijn naar meer religieuze vrijheid in eigen land.
Hij richt in 2001 de conservatieve AK-partij op: de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij. Een partij die voortkomt uit de traditie van gematigd Islamisme. Na winst in de verkiezingen wil hij graag premier worden, maar zijn strafblad houdt dat tegen. Door een wetswijziging lukt dit later wel. Erdogan wordt premier en in 2014 president. Dat is hij nog steeds.
"Ik ben supertrots op Recep Tayyip Erdogan." Het hele item zien? Kijk op NOS.nl.
Is Erdogan een democraat?
Erdogan oefent al erg lang, in verschillende functies, zijn invloed uit op de Turkse politiek. Hij stond aan de basis van de AK-partij.
Maar is die partij, om Erdogans eigen woorden te parafraseren, het Paard van Troje dat hem naar zijn eindbestemming - de dictatuur - moet brengen?
"De islam heeft als godsdienst bepaalde aspecten die zich moeilijk laten combineren met democratie." De hele aflevering zien? Kijk op VPRO.nl.
Het probleem is dus volgens Zakaria niet zozeer de islam zelf, maar de sociaalpolitieke context waarin de islam bestaat. Vooral omdat de politiek-religieuze cultuur in landen als Turkije onderontwikkeld is, meent Zakaria, komt er moeilijk een echte liberale democratie van de grond.
Hij is somber over wat de opkomst van Erdogan’s AK-partij kan betekenen voor de democratie in het land.
De hele uitzending zien? Kijk op VPRO.nl.
Zakaria heeft geen makkelijk antwoord. "Je wilt de wil van het volk respecteren. Maar wat betekent het als via een democratie onvrijzinnige krachten aan de macht komen?"
Volgens Zakaria moet je dan hopen dat er in zo’n maatschappij een soort stootkussen is, gevormd door die andere elementen die kenmerken zijn van een democratie: vrijheid, instituties, maatschappelijke organisaties. Hij zou partijen, zoals de AK-partij, dan ook de vraag willen stellen: hoe hard maken jullie je voor dit soort zaken?
Erdogan met Balkenende, 29 november 2002, pratend over kandidaatlidmaatschap EU
Is Erdogan een dictator?
Onder leiding van eerst premier en daarna president Erdogan onderdrukt de Turkse regering na 2007 steeds harder de mensen van wie kritiek is te verwachten: de politieke oppositie en journalisten bijvoorbeeld. Turkije heeft op dit moment, relatief naar inwonertal, het hoogst aantal opgesloten journalisten.
Ook oud-Europarlementariër Joost Lagendijk kreeg met de strenger wordende aanpak te maken. Hem werd in 2016 de toegang tot Turkije - het land waar hij met zijn Turkse vrouw woont - ontzegd vanwege verkeerde papieren. Lagendijk denkt dat de ware reden is dat hij zich te kritisch opstelt.
"Een onaangename verrassing."
Ook laait de strijd met de Koerdische PKK weer op. De PKK is een Koerdische militante organisatie die strijdt voor meer rechten voor de Koerden in Turkije. Erdogan laat zich kortom steeds meer kennen als iemand die geen tegenspraak duldt. Bij de verkiezingen in 2018 krijgt Erdogan 53 procent van de kiezers achter zich. Omdat bij een eerder referendum in 2017 een krappe meerderheid zich uitspreekt voor een presidentieel systeem neemt zijn macht na zijn beëdiging op 9 juli 2018 nog meer toe. Een van zijn verkiezingsbeloftes is dat, als hij opnieuw verkozen zou worden, hij de noodtoestand in Turkije zou beëindigen. Dat gebeurt ook, op 19 juli 2018.
"Het is hem in de bol geslagen." Hele item zien? Kijk op NOS.nl
Het is een ontwikkeling die niet helemaal was voorzien door politiek analist Zakaria. Hij dacht dat de AK-partij geen antidemocratisch Paard van Troje kon zijn, omdat een groot deel van de Turken vast wil houden aan het seculiere karakter van hun land. Bovendien zou volgens hem het leger, als hoeder van de seculiere Turkse staat, de Islamisten in bedwang houden. Niet door ingrijpen, maar door invloed.
Wat doet Erdogan met vluchtelingen?
Dat ingrijpen van het leger komt in de zomer van 2016. Maar laten we eerst nog naar een andere zomer kijken: die van 2015. Hierin en in de maanden daarna komt de vluchtelingencrisis in Europa tot een hoogtepunt. Steeds meer vluchtelingen steken vanuit Turkije met kleine bootjes over naar Griekse eilanden als Lesbos, Chios of Samos. Het gaat om grote aantallen die vanuit Griekenland Europa doortrekken op zoek naar een geschikt opvangland. Dit leidt tot het herinvoeren van intensieve grenscontroles in landen die dat eigenlijk binnen de EU niet zouden moeten doen.
Diezelfde EU raakt in paniek en komt tot een deal met Erdogan: Turkije houdt de vluchtelingen tegen, als de Turken visumvrij naar Europa mogen reizen. Ook wil Turkije zicht blijven houden op een lidmaatschap van de EU.
De deal verkoopt Erdogan als een succes. Hij presenteert zich als een leider met wie zaken valt te doen. Er komen na de deal substantieel minder vluchtelingen naar de Griekse eilanden.
En ook een volgende crisis weet Erdogan in zijn voordeel om te buigen.
Wat betekent de Turkse staatsgreep voor Erdogan?
Op vrijdag 15 juli 2016 proberen elementen binnen het leger een staatsgreep te plegen. Erdogan, op zijn vakantieadres, ontsnapt op het nippertje aan een aanslag op zijn leven. Het parlement in Ankara wordt gebombardeerd. De coupplegers lukt het alleen niet volledige controle over de media te krijgen, wat een belangrijke vereiste is voor een succesvolle coup. De moderne techniek helpt Erdogan een handje: dankzij Facetime kan hij van zich laten horen en zien. Erdogan roept het volk op hem te steunen en de coupplegers dwars te zitten. Dat doen ze ook.
"Laten we ons verzamelen op de luchthavens en de pleinen."
Na de mislukte staatsgreep gaan bij Erdogan alle remmen los. Zonder harde bewijzen wijst Erdogan zijn vroegere vriend, nu aartsvijand, Gülen aan als organisator van de coup. Gülen is een, inmiddels in de Verenigde Staten wonende, islamitische geestelijke met veel aanhangers. Duizenden mensen, zoals rechters, militairen en journalisten, worden beschuldigd Gülenist te zijn en worden ontslagen of verdwijnen achter de tralies. Volgens de VN zijn in de ruim twee jaar durende noodtoestand meer dan 160.000 ambtenaren ontslagen.
"Ook op televisie is het schraal geworden. Zestien zenders zijn op zwart gegaan."
Onduidelijk blijft of Gülen een rol heeft gespeeld in deze couppoging. Veel analisten wijzen naar de Kemalisten, dat zijn aanhangers van de oprichter van het seculiere Turkije: Atatürk. Mogelijk zijn bepaalde elementen binnen het leger ongerust over de verdere islamisering die plaatsvindt in het Turkije van Erdogan. Ook is er binnen het leger ontevredenheid over de manier waarop Erdogan omgaat met zowel de Koerden in Turkije als ook in buurland Syrië. Erdogan wil veel harder optreden dan een deel van de legerleiding nodig vindt.
Turkse soldaat tuurt richting IS-gebied.
Waarom stuurt Erdogan soldaten naar de buren?
In de maanden na de couppoging doet Erdogan wat hij al een tijd dreigde te doen: hij valt Syrië binnen. Als officiële reden noemt hij aanvallen van IS. Maar het lijkt Erdogan er vooral om te doen de macht van de Koerdische milities te breken. Deze milities veroveren in Syrië, pal aan de grens met Turkije, steeds meer terrein. Ze zijn gelieerd zijn aan de PKK, de militante Koerdische strijdgroep, en "terroristen" volgens Erdogan en de Verenigde Staten en Europa.
Vanaf het begin van de oorlog in Syrië bemoeit Erdogan zich met de strijd. Hij steunt de oppositie tegen Assad. Ook gaan lange tijd IS-strijders moeiteloos Syrië in en uit via Turkije. Erdogan wil macht en invloed in Syrië, om ook de Syrische Koerden in de gaten te kunnen houden of dwars te zitten. Een taak die deels door IS werd uitgevoerd. Op dit moment zitten er ook nog Turkse troepen in de Syrische provincie Idlib. Zij moeten de rust helpen bewaren in de laatste provincie van Syrië die nog in handen is van de (Arabische) rebellen. De Turken hopen zo ook een nieuw offensief van Assad daar te voorkomen. Zo'n offensief zou een enorme vluchtelingenstroom richting Turkije opleveren, waar al miljoenen Syriërs hun heil hebben gezocht.
Na de zware aardbeving op 6 februari 2023 in Turkije krijgen president Erdogan en de Turkse regering forse kritiek. Critici vinden dat de hulpverlening te traag op gang is gekomen en zijn boos over de kwetsbaarheid van veel gebouwen. In 1999 was Erdogan nog degene die na de zware aardbeving, waarbij 17.000 doden vielen, erg kritisch was op de regering omdat de bouwcodes niet waren nageleefd.
Om de kritiek de kop in te drukken haalt de Turkse regering na de ramp verschillende sociale media uit de lucht, zoals Twitter en TikTok. Ook pakt de Turkse politie verschillende mensen op die zich kritisch uiten over de trage en beperkte hulpverlening.
Toch weet Erdogan - ondanks alle kritiek - in 2023 opnieuw de presidentsverkiezingen te winnen.
In het kort
Erdogan groeit op in een volkswijk in een arm gezin. Zijn ouders zijn vrome moslims.
In Turkije is een strenge scheiding tussen moskee en staat. Erdogan heeft als burgemeester van Istanbul in de gevangenis gezeten omdat hij zich te religieus opstelde.
Erdogan treedt steeds harder op tegen mensen met een andere politieke mening, vooral na de mislukte staatsgreep van 15 juli 2016.
De vrije pers is zo goed als verdwenen.
Een wapenstilstand met de Koerdische PKK is ingeruild voor een harde militaire confrontatie.
Erdogan zoekt macht en invloed in buurlanden als Syrië en Irak. In beide landen zijn Turkse militairen actief.
